بازدید از کارگاه خشت‌های طلای گنبد مطهر حسینی در کربلا

عصر روز پنجشنبه ٣٠ تیر ماه ١٤٠١ شمسی، پس از دیدار با تولیت سخت کوش آستانه حسینی، حضرت حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ عبد المهدی کربلایی و ارائه گزارشی از پیشرفت ساختمان حسینیه قمی ها و نیز گوش فرا دادن به گزارش پایان ساخت دو بیمارستان تخصصی بانوان و نیز کودکان که بنام مرحوم وائلی سخنران مشهور عراق نامگذاری شده است ، به دیدار از کارگاه خشت های گنبد مطهر حسینی در کربلا مشرف شدم. در این دیدار دکتر سید علاء ضیاء الدین ، معاونت تولیت آستانه حسینی اینجانب را همراهی می نمود.

قسمت اول این گزارش را با عنوان سفر به بهشت روی زمین بخوانید.

بعد از سقوط صدام در کشور عراق، به خاطر ساخت و سازهایی که در پیرامون حرم مطهر امام حسین (ع) در کربلا صورت گرفت، شعاع دید گنبد کم شد و به همین دلیل متولیان امر تصمیم بر آن گرفتند که گنبد بزرگ‌تری برای نصب بر حرم مطهر ساخته شود.
با واگذاری این پروژه به ستاد بازسازی عتبات استان کرمان، کار مطالعات اولیه برای طراحی چگونگی ساخت گنبد توسط اساتیدی از دانشگاهیان و مهندسان فنی آغاز شد و مقرر گردید گنبدی با بتن و آهن به صورت پیچ و مهره‌ای و برای نخستین بار در جهان ساخته شود.

فریم و اسکلت فولادی گنبد در کارخانه اوتک تهران ساخته و در اراک گالوانیزه و به کرمان منتقل شد؛ در کارگاه کرمان پس از ساخت و تعدیل قطعات گنبد ، برای اطمینان و رفع هر گونه اشکال ، دوبار بخش ها و بازوها و قطعات پیش ساخته گنبد ، باز و بست شده و اشکالات احتمالی برطرف گردید.

این گنبد با ٢١/٥ متر ارتفاع، ٧/٥ متر از گنبد فعلی حرم مطهر بالاتر و حجم آن از لحاظ قطر نیز ١/٥ برابر گنبد فعلی است. گنبد قدیمی فعلی به عنوان یک اثر تاریخی در یونسکو ثبت شده است از این روی این گنبد کاملا مقاوم‌سازی و بخش‌هایی از آن بتن آرمه شده و گنبد تازه ای روی آن قرار می‌ گیرد.

در حال حاضر دو گنبد روی حرم مطهر قرار دارد و گنبد ساخته شده در کرمان، سومین گنبدی است که روی گنبد پیشین نصب خواهد شد.
در این پروژه ١٧ الی ٢٠ هزار خشت مسی که لایه ای از طلا روی آن پوشانیده می شود ، بر روی گنبد قرار می گیرد. در این طرح تازه جهانی هرخشت مسی حدود ٣/٥ تا ٤ کیلو وزن داشته و در حقیقت گنبد تازه دارای وزن حدود سیصد تن می باشد. گفتنی است که حدود سیصد کیلو طلا بر روی خشت های گنبد به ضخامت حدود بیست میکرون قرار داده می شود. بدین ترتیب هرخشت در حدود ١٥ گرم طلای خالص بر خود دارد.
بحث ترفیع گنبد امام حسین‌(ع) برای نخستین بار در سال ١٣٨٩ شمسی مطرح گردید و پیشنهادات گوناگونی ارائه شده و در پایان پیشنهاد متخصصین و هنرمندان کرمان برای این کار پذیرفته شد.

در این طرح تصمیم بر این گرفته شد که نخست گنبد کنونی حضرت اباعبدالله‌(ع) نباید خراب و فضای زیارتی نباید از بین برود و گنبد باید در ارتفاعی قرار بگیرد که از دور هم قابل دید باشد.
عملیات این پروژه از سال ١٣٩٤ شمسی وارد فاز اجرایی شد و برای نصب گنبد باید زیرسازی های کار انجام می‌گردید که گنبد جدید بر روی آن قرار گیرد.
این در حالی بود که سازه قبلی و کهن گنبد و دیواره های بار انداز آن ، شرایط مناسب و استحکام لازم را نداشت و در بسیاری از مکان ها، فرسوده شده بود.
تا آنجا که پس از آغاز به کار ، مهندسین و دست اندر کاران این پروژه متوجه شدند که باقی ماندن گنبد بر فراز ضریح مطهر ، خود معجزه ای بیش نبوده و طبق محاسبات مهندسی ، سالها پیش باید این سازه و گنبد کهن فرو می ریخته است!

در مرحله نخست تلاش گردید مقاومت روضه منوره تا حد امکان افزایش یابد و در این راستا ابتدا از سه متر پایین همکف در پای ستون‌ها گودبرداری و بتن‌آرمه انجام شد و این استحکام بخشی تا زیر طاق‌ها، روی پشت بام و داخل گنبد فعلی ادامه یافت.
مجموع روضه منوره و چهار ستون را در داخل یک بتن در هم دوخته شده‌ای قرار گرفت و در کنار مقاوم‌سازی کار ، لاغرسازی ستون‌ها هم انجام شد تا فضای بیشتری برای زیارت در اختیار زائران قرار گیرد.
ستون‌های پیشین و پیرامون ضریح مطهر فضایی حدود ٢٥ مترمربع را در بر گرفته بودند که تا ٦٠ درصد کاهش یافت و در پایان کار مقاوم سازی حرم تا ٥٠٠ برابر افزایش یافت و تمامی موارد ایمنی در ساخت گنبد جدید رعایت گردید.

گنبد تازه و پیش ساخته از فولاد و بتن ساخته شده است که در پایان خشت های مسی که با لایه ای از طلا تزیین شده است ، روی گنبد را پوشش می دهد. همچنین گنبد تازه ٢١ متر از سطح زمین حرم مطهر ارتفاع دارد که ٧/٥ متر از گنبد کنونی بلندتر است و ارتفاع آن به توصیه آیت‌الله سیستانی تا این اندازه در نظر گفته شده که نوک و قلًه گنبد تازه از گلدسته‌ها ، یک متر کوتاه‌تر باشد.
بدین ترتیب گنبد تازه به اندازه ١/٥ برابر گنبد پیشین افزایش داشته و از نظر شکل با گنبد قبل تفاوتی ندارد و تمامی قطعات با پیچ و مهره نصب می‌شود که وزن این گنبد حدود ٢٢٠ تا ٢٥٠ تن است در حالی که گنبد فعلی هزار و دویست تن وزن دارد. گفتنی است که وزن گنبد تازه با قرار گرفتن حدود هفده تا بیست هزار خشت بر روی آن حدود سیصد تن می باشد!
سازه گنبد مورد نظر در حدود ١٧ تا بیست هزار خشت نیاز داشته که همه آنها تقریبا آماده شده و اکنون در این کارگاه ویژه ، خشت ها مشغول به سپری کردن مراحل آماده سازی لایه گزاری طلا بر روی آن ها است.

دکتر علیرضا بهرمان ، رئیس پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و استادیار دانشگاه علاًمه طباطبایی ، معتقد است که باید لایه گزاری طلا بر روی خشت ها به روش سنًتی ملغمه کاری صورت گیرد تا از عمر و پایداری بیشتری برخوردار باشد. گفتنی است که خشت های کهن و سیصد ساله گنبد مطهر علوی در نجف اشرف با روش الکتروپلیتینگ از سوی دکتر ابو القاسم دولتی صورت پذیرفت که این روش دارای تصاعد بخار جیوه را نداشته و اکنون روشی جهانی بشمار می آید ! اما دکتر بهرمان معتقد است که با روش ملغمه باید این هنر تزیین و لایه گذاری طلا صورت گیرد که البته نکته قابل تامل در اینجا ، تصاعد گاز حیوه و ایجاد مسمومیت مکان و فضا را داشته که خود اظهار می داشت با هواکش های قدرتمند ، گازهای جیوه را کنترل می کنند !
وی که خود در این راستا صاحب نظر بشمار می آید ، سرانجام ستاد بازسازی با نظریات وی قانع گردیده و این مهم بدو واگذار گردیده است که امیدواریم توفیقاتش روز افزون بوده و کار را با استحکام و زیبایی به پایان ببرد. پس از این مرحله زیرساخت‌های گنبد در کربلا آماده باید آماده شده که پس از آن عملیات انتقال قطعات پیش ساخته گنبد ، بر روی گنبد کنونی آغاز گردد که خود پروژه گسترده دیگری را در پیش دارد.

خشت‌های این گنبد با دیگر خشت های گنبد حرم‌ها متفاوت است و در طلاکاری انجام شده از تکنولوژی‌های روز استفاده شده است.
در حال حاضر دو گنبد روی حرم مطهر قرار دارد و گنبد ساخته شده در کرمان، سومین گنبدی است که روی حرم مطهر نصب خواهد شد.
همانطور که اشاره نمودم بخش عمده‌ای از بافت قدیم حرم، بتن آرمه و ضد انفجار شده و برای حداقل ٤٠٠ تا ٥٠٠ سال آینده مقاوم سازی شده است.
در این راستا لاغرسازی ستون‌های پیرامون ضریح مطهر، فاصله‌ ١/٧٠ متری به بیش از ٤ متر رسیده و برای روزها و مواسم زیارتی حرم همچون اربعین و عاشورا، و شب های جمعه گسترده گی خوبی صورت گرفته و زیارت زائران راحت‌تر انجام می‌شود.
سازه گنبد جدید امام حسین (ع) سبک، به روز و محکم و وزن این سازه حدود دویست و بیست تن است و بعد از انجام طلا کاری و ورق کاری به سیصد تن می رسد.

لازم به اشاره است که گنبد تازه حرم مطهر امام حسین (ع) دو هزار و یکصد و شصت مفصل دارد. استحکام بخشی و کم قطر کردن هر ستون شش ماه زمان نیاز دارد و در مجموع دو سال به طول می انجامد؛ کم قطر کردن ستون های اطراف ضریح حرم امام حسین (ع) به این منظور انجام می شود که اطراف حرم فضای بیشتری ایجاد شود.
سازه فعلی حرم امام حسین (ع) بیش از هزار سال قدمت دارد؛ پس از ساخت سازه فلزی و نصب پانل های بتنی، و خشت های مسی و در نهایت روکش طلاکاری روی این گنبد انجام می شود و در پایان خشت های طلاکاری شده به صورت خشکه چین روی گنبد نصب خواهد شد.

خشت های طلا هرکدام با کد مخصوص مشخص شده و به راحتی در جای خود روی گنبد با یک صفحه بتونی نصب وپیچ ومهره می شوند، گنبد ساخته شده در مقابل توپ و انواع گلوله ، محکم بوده ومقاومتی بسیار بالا دارد.
بدین ترتیب گنبد حرم امام حسین(ع) از این پس سه لایه شده و تنها گنبد سه لایه در جهان بشمار می آید.
این به این معنی نیست که حرم دارای سه گنبد مجزا می‌شود، بلکه همانگونه که اکنون دو گنبد بر روی هم قرار دارند ، گنبد تازه نیز روی آنها سوار می‌شود تا ارتفاع آن افزایش یابد.
با توجه به اینکه بسیاری از زائران با مشاهده گنبد از مسافت دور، ارتباط قلبی با ذات مقدس ائمه اطهار برقرار می‌کنند، نقش این سازه علاوه بر شاخص‌های معماری، از نظر معنوی نیز بسیار حائز اهمیت است.به‌ویژه در ایامی مانند اربعین حسینی که به دلیل ازدحام جمعیت و فراهم نبودن امکان تشرف به داخل حرم، بسیاری از زائران تنها با مشاهده گنبد مطهر از دور اقدام به خواندن زیارت نامه می‌کنند.از این رو طرح ترفیع گنبد مطهر امام حسین (ع) در دستور کار ستاد بازسازی عتبات عالیات قرار گرفته است.

این در حالی است که گنبد کنونی حرم مطهر دومین گنبد بنا شده می‌باشد و گنبد اول که در میان عموم به قبه حسینی مشهور است، زیر آن محفوظ مانده است.
گنبد کنونی حرم از نظر تاریخی و فرهنگی، یک میراث ارزشمند هنر ایرانی و اسلامی مربوط به عصر صفویه محسوب می‌شود از این رو طرح ترفیع گنبد به‌گونه‌ای تعریف شده که سازه قدیمی تخریب نشده و گنبد جدید روی آن نصب خواهد شد.به این ترتیب حرم سیدالشهدا(ع)، تنها حرم اعتاب مقدسه است که همزمان دارای سه گنبد خواهد بود.
در طراحی فنی و مهندسی این گنبد تدابیری اندیشیده شده است که در آینده، بازهم امکان افزایش ارتفاع آن وجود خواهد داشت. این سازه پیچیده دارای ٩٦ قطعه به صورت پیچ و مهره و دو هزار و یکصد و شصت مفصل با قابلیت مونتاژ و دمونتاژ است به همین دلیل زمان نصب آن بسیار کوتاه خواهد بود.

بنا بر اسناد تاریخی و شواهد موجود، گنبدی که اکنون بر فراز قبر مطهر حضرت سیدالشهدا (ع) قرار دارد و ستون‌های پیرامون ضریح مطهر که گنبد روی آن‌ها قرار گرفته است، در دوران حکومت جلایریان و در قرن هشتم هجری بنا شده و بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد که البته بارها در طول تاریخ از سوی شیعیان و ارادتمندان، بازسازی، تعمیر و تزئین گردیده است.

با توجه به رشد جمعیت شیعیان و افزایش زائران، این بنای کهن دیگر پاسخگوی خیل مشتاقان زیارت مزار امام حسین (ع) بشمار نمی آید. از سوی دیگر گنبد مطهر که روزگاری مرتفع‌ترین بنای شهر کربلا بوده و از دو فرسنگی شهر و محلی به نام جبل السلام (جایی که زائران هنگام ورود به کربلا با دیدن گنبد مطهر سیدالشهدا(ع) به آن حضرت سلام می‌دادند) رویت می‌شد، به دلیل ساخت و سازهای پیرامون حرم مطهر و احداث بناهای مدرن، دورنمای خود را از دست داده و حتی برای زائرانی که در بین‌الحرمین حرکت می‌کنند به خوبی قابل رؤیت نمی باشد.
همچنین بیش از یک و نیم قرن (سال ۱۲۷۳ شمسی) از آخرین بازسازی گنبد مطهر می‌گذرد که آسیب‌های ناشی از عوامل طبیعی و گلوله باران و به توپ بستن حرم مطهر توسط حکومت صدام در سال ۱۹۹۱ میلادی (۱۳۷۰ شمسی)، بازسازی، تعمیر و ترفیع آن را اجتناب‌ناپذیر می‌کرد.

به همین دلایل، پروژه ساخت و ترفیع گنبد مطهر بعد از سقوط صدام و فراهم شدن زمینه بازسازی اعتاب مقدسه، در دستور کار تولیت حرم مطهر قرار گرفت. از دیگر نکات قابل تأمل در این پروژه، حفظ آثار معماری و گنبد قدیمی بدون هرگونه تغییری بود. گنبد جدید باید به گونه ای طراحی شود که برروی گنبد قدیمی قرار گیرد.خشت های طلای گنبد قدیم که از دوران ناصری باز مانده است ، هم اکنون به علًت شرایط آب و هوایی و طوفان های شن و نیز رطوب دچار فرسودگی و خوردگی میان یکدیگر شده است.

از آنجا که قدمت ستون‌های روضه منوره امام حسین (ع) مربوط به دوران حکومت آل بویه (قرن چهارم هجری قمری) است، ترفیع گنبد حرم سبب افزایش فشار ناشی از وزن گنبد جدید به ستون‌های قدیمی اطراف ضریح مطهر می‌شد که قاعدتاً آن‌ها تحمل این فشار را نداشتند. به یاد دارم که در پنج سال پیش ، هنگامی که این پروژه آغاز به کار نموده بود، بر بالای بام ودر کنار گنبد مطهر، زمین آنچنان سست بود که گویی بر تپه ای شنی گام نهاده وهر لحظه تصور این مطلب را داشتم که بخشی از آن فرو ریزد.

از این رو استحکام بخشی ستون‌های قدیمی و کاهش حجم آنها به منظور افزایش فضای اطراف ضریح مطهر و تسهیل زیارت زائرین که از ضروریات انجام پروژه ساخت و ترفیع گنبد بود، در دستور کار قرار گرفت. این موضوع به دلیل حساسیت کاهش حجم و استحکام بخشی ستون‌های روضه منوره، به صورت پروژه‌ای جداگانه تعریف شد.
ستاد بازسازی عتبات عالیات جمهوری اسلامی ایران از همان ابتدا تمام همت خود را برای بدست آوردن افتخار انجام این دو پروژه به کار بست و از ستادهای استانی خواست که طرح‌های پیشنهادی خود را ارائه کنند. از سوی دیگر متخصصان ژاپنی و کره ای نیز بدین منظور به کربلا فراخوانده شدند و هر یک طرح پیشنهادی خود را ارائه نمود.

مشکل و نگرانی اصلی در این راستا، ترمیم سازه ای هزار ساله بود که باید دقت شود، مبادا به علًت سست بودن پایه ها و سازه ای اطراف، ناگاه گنبد فروریزد. گفتنی است که پس از آغاز عملیات پروژه، نگرانی و اضطراب، تولیت آستانه و تمام مسوولین و دست اندرکاران را فراگرفته بود! که با پیشرفت کار، همه متوجه شدند که این نگرانی جا داشته است و بدون تردید، باقی ماندن این گنبد و سازه، در این مکان مقدس، جز معجزه چیز دیگری به شمار نمی آمده است زیرا که از نظر محاسبات مهندسی و دیدگاه متخصصات سازه، سالها قبل باید این گنبد و سازه، فرو می ریخته است.

از میان طرح‌های ارائه شده، طرح پیشنهادی ستاد بازسازی عتبات عالیات استان کرمان مورد پذیرش واقع شد و سپس به تصویب تولیت محترم حرم مطهر حضرت سیدالشهداء (ع) رسید.

پس از مطالعات و بررسی‌های جامع و دقیق و استفاده از طرح‌ها و نظرات مشاوران مختلف از میان طرح‌های پیشنهادی، طرح پیشنهادی پروفسور ارسلان قهرمانی (ملقب به پدر خاک ایران، چهره ماندگار ایران اسلامی، مشاور پروژه برج میلاد تهران و استاد برجسته مهندسی کشور)، دکتر محمدرضا بنان (استاد دانشگاه و مهندس مشاور پروژه هایی در خارج از کشور) مطلوب ارزیابی شد.
در پی این اقدام کارگروه فنی و مهندسی ستاد کرمان، گزینه‌های استفاده از مواد گوناگون برای ساخت سازه کمپوزیت – آلومینیوم –استنلس استیل را مورد بررسی قرار داد که هر کدام از آنها دارای محاسن و معایبی بودند. از گنبدی که قرار است دست‌کم چهار قرن استوار باقی بماند، طرح ها ومواد پیشنهادی برای این کار بزرگ، مناسب ارزیابی نشدند. در پایان طرح سازه گنبد، فولاد و بتن پیش‌بینی شده بود.

به گفته کارشناسان، این اقدام مهمترین پروژه بازسازی سازه های هزار ساله در جهان به شمار می آید که بدون تخریب و آجر به آجر و سانتی متر به سانتی متر، پیش رفته و سازه کهن را به سازه ای قدرتمند و بتنی جایگزین نمودند، به طوری که هر سانتی متر مربع از این سازه کنونی، قدرت تحمل هشتاد کیلو گرم بار را دارد!
مراحل ساخت گنبد جدید حرم مطهر سیدالشهدا (ع) که بیش از ۷ متر از گنبد کنونی بلندتر خواهد بود، با آخرین فناوری های روز و منطبق با استانداردهای محلی وآب و هوا در مقیاس بین المللی و جهانی، ساخته شده است.
اسکلت اصلی گنبد جدید حرم امام حسین(ع) فلزی است. این سازه براساس آخرین فناوری‌های مهندسی طراحی شده است تا عملیات مونتاژ و نصب آن با سهولت و در زمان کمتری امکان پذیر باشد.
گفتنی است که قطر گنبد تازه به ١٧ متر افزایش خواهد یافت.
همانطور که پیش از این اشاره گردید، پروژه شامل تحکیم و قدرتمند سازی ستونهای پیرامون ضریح مطهر از چهارسو، ونیز کاهش حجم وضخامت آنها و ایجاد فضا در اطراف ضریح بود که بدین ترتیب در پایان، فضایی در حدود هشتاد متر مربع به اطراف ضریح مطهر افزوده گردید.

از سوی دیگر، تمامی ستون ها و سازه های پیرامون گنبد مطهر که اصطلاحا بصورت بار انداز بود و چوب های کهن آن با دست زدن پودر می گردید، همه با تزریق بتن ومیل گرد، به یکی از قدرتمندترین سازه ها در این راستا تغییر یافت بطوریکه گنبد بیست ودوتنی را بر روی خود به راحتی حمایل خواهد نمود وقرنها این سازه در این مکان مقدس باقی خواهد ماند.

این گنبد پس از اربعین حسینی امسال ( ١٤٤٤ هجری، برابر با ١٤٠١ شمسی ) در جای خود قرار خواهد گرفت. لازم به اشاره است که گنبد کنونی حرم مطهر، دومین گنبد بنا شده می‌باشد و گنبد نخست که در میان عموم به قبه حسینی مشهور است و اصطلاحاً به عرقچین مشهور است، زیر آن محفوظ مانده است. ضمنا چگونگی نصب خشت های طلا بر روی گنبد، با روشی نوین وبرای نخستین بار در جهان، بدون استفاده از ملاط بنایی بوده و به گونه ای زیبا ودقیق به هم پیوسته می گردند که مانع از نفوذ آب و جز اینها در آن می گردد. امیدواریم که به زودی شاهد گنبد زیبا و نورانی و مرتفع امام حسین (ع) از هر نقطه در کربلا و پیرامون آن باشیم.

ارتفاع گنبد جدید حرم امام حسین (ع) ۲۱ متر و نیم و قطر آن حدود ۱۷ متر است که در مقایسه با گنبد کنونی، حدود هفت متر بلندتر است و قطر آن یک و نیم برابر بیشتر از گنبد کنونی است برای رفع نقائص احتمالی، این گنبد در کرمان مونتاژ کامل شد و برای ارسال به عراق، قطعات آن مجددا از هم جدا شده و بخشی از آن در سوم شهریور ماه جاری به کربلا منتقل گردید. این پروژه عظیم واستثنایی، از سال ١٣٩۴ شمسی آغاز گردید. همانطور که پیش از این اشاره گردید، پروژه شامل تحکیم و قدرتمند سازی ستونهای پیرامون ضریح مطهر از چهارسو، ونیز کاهش حجم و ضخامت آنها وایجاد فضا در اطراف ضریح بود که بدین ترتیب در پایان، فضایی در حدود هشتاد متر مربع به اطراف ضریح مطهر افزوده گردید.

از سوی دیگر، تمامی ستونها و سازه های پیرامون گنبد مطهر که اصطلاحا بصورت بار انداز بود و چوبهای کهن آن با دست زدن پودر می گردید، همه با تزریق بتن ومیل گرد، به یکی از قدرتمندترین سازه ها در این راستا تغییر یافت به طوری که گنبد بیست و دو تنی را بر روی خود به راحتی حمایل خواهد نمود و قرن ها این سازه در این مکان مقدس باقی خواهد ماند.
این گنبد پس از اربعین حسینی امسال ( ١۴۴١ هجری، برابر با ١٣٩٨ شمسی ) در جای خود قرار خواهد گرفت. لازم به إشاره است که گنبد کنونی حرم مطهر، دومین گنبد بنا شده می‌باشد و گنبد نخست که در میان عموم به قبه حسینی مشهور است و اصطلاحا به عرقچین مشهور است، زیر آن محفوظ مانده است.

پس از بازدید از بخش های گوناگون کارگاه خشتهای طلای گنبد مطهر حسینی و توضیحات آقای دکتر بهرمان ، پیرامون آماده سازی خشت ها برای لایه گذاری طلا و تزیین آن ها ، که با دنیایی از شوق و لذت ، سخن می گفت و ما با دل و جان به سخنانش گوش فرا می دادیم ، در پایان همچون همیشه وی را در آغوش گرفته و از عنایت و توفیقی که نصیب وی شده بود ، پس از تبریک اظهار داشتم که انشاء الله خداوند و حضرت ما را قدر دان این نعمت بزرگ خادمی و توفیق خدمتگزاری در بارگاهش قرار دهد. از دیگر عزیزان آقای مهندس مهاجری که به علت کسالت مختصر توفیق حضورشان را نداشتیم ، و آقای محسنی و سایر برادران خدمتگزار در ابن مکان مقدس سپاس و تشکر کرده و گام به برون از کارگاه گذاشته و در دمای پنجاه درجه سانتیگراد ، رو به سوی بازدید از بیمارستان وائلی نهادم.
در پایان می بایست از تلاش های شبانه روزی عزیزان ستاد بازسازی عتبات عالیات، آقایان مهندس پلارک ، مهندس جلال مآب ، مهندس مهاجری، برادران دکتر و مهندس بنان، دکتر خوشرو ، دکتر بهرمان و دیگر تلاشگران، ضمن سپاس و تشکر، توفیقی را که به آنان عطا گردیده، تبریک گویم که با فعالیت شبانه روزی خود، چنین یادگار ماندگاری را از خود به جای خواهند گذارد.

* یکشنبه ٩ مرداد ١٤٠١ شمسی/ برابر با دوم محرم الحرام سال ١٤٤٤ هجری
* خادم افتخاری اعتاب مقدسه عراق و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران