رحمت و حرمت؛ نکته‌ای به مناسبت روز پدر

در قرآن خدا برای تکریم پدر و مادر به ویژه در آیات ۲۳ و ۲۴ سوره اسرا سنگ تمام گذاشته است:

۱٫ احسان به آنها را در کنار عبادت خود قرار داده است،

۲٫ نه تنها از پرخاشگری بلکه از گفتن کوچکترین حرف بد به آنها فرزندان را نهی کرده است،

۳٫ علاوه سخن نیکو گفتن به آنها را خواسته است، و

۴٫ درخواست از خدا برای ترحم به آنها را در قبال تربیت آنان به اولاد توصیه کرده است(۱)

اما آنچه نظر مرا به خود جلب کرد دو واژه رحمت و حرمت و کاربرد ظاهری و مفهومی در این دو آیه در مورد آنان است؛ که اگر چه از واژة حرمت استفاده نشده ولی با زیبایی تمام مفهوم حد اکثری آن به کار گرفته شده است.

دو واژه رحمت و حرمت از نظر تعداد و جنس (ماده) حروف با هم برابرند. اما چینش آن دو با هم فرق دارد. رحمت که بیشتر از جانب خدا است و معمولاً از طرف کسی که برتر است افاضه می­شود. پدر و مادر همواره به فرزند خود تا کوچک اند رحمت دارند چون برترند. اما فرزندان معمولا به لحاظ جسمی و روحی در زمانی که والدین به سن پیری رسیده اند در موقعیتی برتر قرار می­گیرند. در سوره اسرا آیة ۲۴ اگر کلمة رحمت تنها به کار می­رفت گویی آنها برترند. اما خدا به ظرافت آن را با ذل و خفض جناح (تواضع حد اکثری) ترکیب می­کند تا حرمت آنها حفظ شود؛ یعنی توجه به آنان صرفا از روی رحمتِ تنها و از موضع بالا نباشد.

رحمت اگر چه آثار بیرونی دارد ولی به نظر می­رسد بیشتر منشأ قلبی دارد و شاید گاهی با رقت همراه شود ولی حرمت آثار بیرونیش بیشتر است، اگر چه به قلب هم سرایت می­کند. حرمت گاهی از روی ترس و طمع است. جمع بین این دو در آیه ۲۴ سوره اسرا از زیبایی­های قرآن است

وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا

و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان بگستران و بگو: پروردگارا، چنانکه پدر و مادر، مرا از کودکی (به مهربانی) بپروردند تو در حق آنها رحمت و مهربانی فرما.

اهمیت خانواده و پیوند ناگسستنی آن از اینجا معلوم می­شود. تکریم پدر و مادر تداوم زندگی است. خدا به خانواده و بقای نسل بسیار اهمیت می­دهد. آنها به لحاظ روانشناختی چه بسا حرمت را بیش از رحمت می­خواهند، اگر چه به هر دو نیازمندند؛ اما تا می­توانند به لحاظ عزت نفس از ابراز آن خودداری می­کنند.

رقت توأم با رحمت برای فرزندان و حرمت همراه با رحمت برای بزرگسالان. این با روایت مشهور «وقروا کبارکم و وارحموا صغارکم» هم همخوان است. هشدار که با هر دستی که دادی با همان پس خواهی گرفت.

۱ – وَقَضَی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا ﴿۲۳﴾: و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها [حتی] اوف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی (۲۳).