فیرحی فقیه حوزه عمومی

دکتر فیرحی از سنت برخاست و به سمت دانشگاه و عقلانیت جدید قدم گذاشت و اندیشه او در حال شکوفایی که وجود شریفش گرفتار ویروس جهانگیر گردید. نظام سنت قدمایی معمولا به راحتی به روش شناسی های جدید کنار نمی آید و جز با جدالی سهمگین راه حلی برای گفتگو و نقد میان این دو شکل نخواهد گرفت. سنت الهیات و ادبیات در ایران قدرت فراوانی دارند و حاملان و مفسران استخوان داری که حتی با تمام هجوم روش های جدید مدرن و پست مدرن به حاشیه نرفته اند. دکتر فیرحی فقیه و استاد دانشگاهی بود که میان سنت قدمایی و روش شناسی های جدید قرار گرفته بود و تلاش نظری و کنشگری اجتماعی فراوانی انجام داد تا راهی به رهایی پیدا کند. او راه نجات را در حکومت قانون، حزب، دموکراسی، فقه پویا، عقلانیت و تقویت حوزه عمومی می دانست و تلاش داشت تا سنت قدمایی را با مفاهیم جدید سیاسی آشتی دهد.

دکتر فیرحی سعی می کرد روش های علمی جدید را به درون متون سنتی بکشاند. در کتاب نظام سیاسی و دولت در اسلام از تئوری سیستمی استفاده کرد. سابقه نداشت فقیهان از روش و تئوری های جدید استفاده کنند اما دکتر فیرحی همه متون اساسی و سابقه حکومت داری اسلام را با چارچوب سیستمی بررسی کرد. در این نظریه موضوعات قانون، شهروندان و جایگاه زنان را بررسی کرد و نشان داد تحول نظام سیاسی و حکومت تا دوران معاصر چگونه بوده است. در پایان نامه خویش که به بررسی رابطه قدرت و دانش پرداخته بود از نظریه پسامدرن و تبارشناسی فوکو بهره گرفت تا تحلیل کند مناسبات و شبکه های قدرت چگونه متونی استبدادی و یک طرفه شکل داده است. رویکردی واسازانه جهت تحلیل شریعت نامه و فلسفه در سده میانه و اینکه میراث اسلامی با توجه به مناسبات قدرت استبدادی شکل معرفتی یک طرفه و بسته ای داشته است. پایان نامه دکتر فیرحی به نام قدرت دانش و زندگی روزمره توسط نشر نی منتشر گردید. بعدها علاقه مندی به فوکو متون حکومت مندی در فقه شیعی و اندیشه سیاسی اسلام را جهت داد و کتاب های منظمی در مورد تکنولوژی های سیاسی فقه شیعه با جریان های متفاوت دوره معاصر به نگارش درآورد.

دکتر فیرحی خسته ناپذیر بود و در کنار نوشته های زیاد و پژوهش های مختلف از سیر تحولات سیاسی و فراخوان های شهروندی نیز غافل نبود. برای احزاب و نهادهای مدنی و حلقه های فکری جلسات و سخنرانی های علمی و اعتقادی برگزار می کرد. او سعی داشت علم و فقه را به میان مردم ببرد و فرهیخته ای بود که قبل از سخنرانی مطالعات وسیعی انجام می داد. سفرهای زیاد، شرکت در مراسم و جلسات ارائه دیدگاه دکتر فیرحی را تبدیل به اندیشمندی اجتماعی و سیاسی ساخته بود. نظراتش را در جمع های مختلف ارائه می داد و اهل جدل و نقد بود. به علت شرایط حکومت دینی و اقدامات چپ و راستی که به نام دین انجام می گرفت می بایست نشان دهد که راه علم و دانش از ایدئولوژی جدا است و با آرامش و تواضع سوال ها را پاسخ می داد. همه دوستان و آشنایان جذب اخلاق، آرامش و ادب دکتر فیرحی می گشتند و با آنکه به علت حضور در حوزه عمومی در نقد و جدل های زیادی وارد شده بود اما رفتار انسانی و روادارانه ای داشت. حوزه عمومی به معنای جایی که افکار عمومی آنجا شکل می گیرد و نخبگان اندیشه های مختلف را ارائه می دهند برای دکتر فیرحی ارزش فراوان داشت و برای همین موضوع همیشه همراه مردم بود. تلاش های فکری و خستگی ناپذیر به همراه حضور موثر در جلسات و نشست های تخصصی دکتر فیرحی را تبدیل به نخبه ای دانشگاهی اثربخش ساخته بود. به باور اغلب دوستان و شاگردان و حتی منتقدان دکتر فیرحی در حال رسیدن به بلوغ فکری برای ارائه نظریه های جدید سیاسی بود. کتاب، قلم و قدم های استوار و خسته ناپذیری در ترسیم عقلانیت و حکومت قانون مندرج در فقه انجام داد و بسیار نابهنگام در سال بد سرشت کرونایی مرحوم گردید.

کمتر پیش می آید فردی فقیه به معنای جستجوگر دین و دانشگاهی به معنای دارا بودن روش و نظریه علمی و همینطور کنشگر نخبه در حوزه عمومی باشد. دکتر فیرحی هر سه را با هم داشت و همیشه اندیشه خود را در معرض نقد و بررسی قرار می داد. با آنکه آکادمیک و روشمند بود و مقاله علمی و کتاب تالیفی می نوشت اما از روزنامه ها و مجله های شهروندی نیز غافل نبود و تلاش می کرد به زبان ساده اندیشه خود را برای شهروندان تبیین کند. دکتر فیرحی دارای پروژه ای بود که ابتدا و انتها و قصد و هدف داشت. هدف او ارائه تفسیری عقلانی از دین بود و اینکه بتواند قانون، حزب، دموکراسی و مفاهیم جدید را در دین استخراج کند به خصوص در دوره معاصر خواهان نزدیکی نص و عقل با یکدیگر بود. از منظر دکتر فیرحی جریان اصلی اندیشه سیاسی در اسلام فقه و شریعت نامه ها بودند و به باور او ایران بعد از اسلام دچار نوعی گسست معرفت شناسانه شده بود. دکتر فیرحی از اندیشمندان عرب از عابد الجابری اثر گرفته بود و در میان فقیهان معاصر طرفدار آیت اله نائینی بود. از جابری روش شناسی پساساختارگرای فوکو و مجهر ساختن نظریه تبارشناسی برای تحلیل عقل اسلامی به خصوص مثلث عقیده و قبیله و غنیمت جنگی را استفاده کرد و از نائینی اجتهاد و حکومت قانون و ترسیم مشروطیت را گرفت. احیا اسلام و دفاع از عقلانیت برای ترسیم فقه به مثابه قانون بر اساس مصلحت عمومی پروژه دکتر فیرحی بود که ناتمام باقی ماند.

می توان از منظر تئوری های مدرن علوم سیاسی، نظریه های ایران محور و همینطور زاویه دیدهای مختلف دیگر، اندیشه و نظریه های دکتر فیرحی را نقد و بررسی کرد. به خصوص رویکرد گسست محور او به اندیشه ملی ایران و قرائت هایی که تحت تاثیر جابری است قابل نقد است. دکتر فیرحی به علت گشودگی اخلاق، رواداری و اعتقاد به نقد داوطلبانه خود را در معرض بررسی های روشی و نظریه ای متفاوت قرار می داد. لحن و سبک زندگی او سرشار از رواداری و ادب و تواضع بود و فقیهی بود که ارزش نقد کردن و شکوه پژوهشگری را داشت. کرونا شخصیت های زیادی در رشته های مختلف را کنار زد اما پروژه فکری دکتر فیرحی هنوز در حال تکامل بود و تازه به دوران نظریه پردازی اصیل دست پیدا کرده بود. خداوند استاد عزیز دکتر فیرحی را با نیکان همراه سازد و بهشت مینوی جایگاه ایشان باشد که انسانی فرهیخته و مسئولیت پذیر بودند.

*عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی فردوسی مشهد

۶۵۶۵