آیت‌الله صافی گلپایگانی؛ میراث‌دار استقلال مرجعیت دینی در قم

۱٫ آیت الله صافی، هم در این تجربه ها درگیر بود و هم به خوبی آنها را به خاطر داشت و از آنها عبرت گرفت. ایشان همواره با ایده روشن و استوار از کنار آن تحولات عبور کرد و به هیچ روی خود را تسلیم فضاهای تهدید یا تطمیع نکرده دامنش را آلوده نساخت و با نجابت سیاسی زندگی کرد. عمر طولانی، همراه با حافظه ای سرشار و بسیار نیرومند، و احساس مسوولیت و حساسیت وافر نسبت به آنچه در سطح عمومی و فکری جامعه می گذشت، زندگی ایشان را به آینه تمام نمای تاریخ روحانیت در طول این صد سال به تصویر کشید و یک اسوه از آن عرضه کرد.

۲٫ تمام حیات و زندگی علمی آیت الله صافی گلپایگانی از نظر تعلیم و تربیتی که روحانیت به صورت یک سنت اصیل و کهن داشت سپری شد. ایشان در دانش فقه و اصول، همزمان از نظر تحصیل، تدریس و نگارش، آن هم در سطحی بسیار عالی و شاخص، از سرآمدان و مراجع شناخته شده شیعه بود. با این حال تفاوتی آشکار با بسیاری از همطرازان خود داشت. او از آغاز اهل مطالعه همه گونه آثاری بود که در اطرافش انتشار می یافت؛ نه فقط اهل مطالعه دقیق و کامل کتابها، که اهل نظر و تأمل و نقد در آنها هم بود. یک خاطره شخصی دارم. زمانی از ایشان در باره مجله همایون که در سال ۱۳۱۳ش در قم منتشر می شد سوال کردم. ایشان فرمودند: آن وقت در گلپایگان آن مجله را مطالعه می کرده و نامه ای انتقادی هم برای آن نوشته که از سرنوشت آن بی خبر است. با مراجعه به مجله همایون، و بخش انتهایی آن، اثری از نامه را یافتم.

این زمانی است که ایشان تنها ۱۶ سال داشته است. همه کسانی که اندکی ارتباط با ایشان داشتند می دانستند اهل مطالعه جدی بودند، و این روحیه را در حد بسیار عالی تا آخرین روزهای زندگی داشتند. نه فقط کتابها و مقالات را می خواندند بلکه آنچه را صلاح می دانستند در باب محتوای کتاب، از تشکر یا تذکر، به صاحب نوشته اطلاع می دادند. در این زمینه بویژه اهل تشکر بودند، و از نوشته ای که خوششان می آمد، به هر نحوی بود به صاحب آن اطلاع می دادند. حضور ایشان در اخبار روز، و آنچه در فضای مجازی منتشر می شد، به صورتی اعجاب آور بود، و در بسیاری از مواقع، پیش و بیش از بسیاری از همگنان خویش از تحولات آگاه بودند و موضع می گرفتند. خاطرمان هست که یک بار از یک قاضی در یکی از کشورهای اروپایی که حکمی در دفاع از حجاب زنی داده بود، تشکر کرد.

۳٫ و اما در امر تفاوت با دیگران، ایشان صرفا در حوزه فقه و اصول نماند، بلکه اهل تألیف و نگارش در حوزه های مختلف فکری که مربوط به کارهایشان می شد بودند. بخش قابل توجهی از گرایش ایشان در نوشتن، نقد افکار و اندیشه هایی بود که به حریم تشیع آسیب می زد. در حوزه مهدویت با نگارش کتاب ممتاز منتخب الاثر، و به طور کلی در بحث دفاع از تشیع، با نگارش کتاب مع الخطیب فی خطوطه العریضه قبل از چندین دهه، و با تألیف چندین اثر دیگر، بخش قابل توجهی از فعالیت های علمی را به این مسأله اختصاص داد. در واقع، نسبت به انتشار مسائلی که آنها را انحراف فکری می دانست، بی طرف نبود، و مرتب می نوشت و یادآوری می کرد. در ادب نگارش، بسیار مودبانه و آرام می نوشت. به هیچ روی به کسی توهین نمی کرد. گاهی نقدی می نوشت اما حتی اسم شخص را که از او انتقاد کرده بود، به میان نمی آورد و محتوای آثار او را در صدها صفحه نقد می کرد. خودشان می گویند که در این زمینه، یعنی دفاع از تشیع، به توصیه های مرحوم آیت الله بروجردی عمل کرده اند.

۴٫ آقای صافی از نظر سیاست دینی، رویه ای در ادامه فعالیت های آیت الله العظمی گلپایگانی داشت. خط آن مرجع در تمام دورانی که به مرجعیت اشتغال داشت، یعنی از زمانی پس از درگذشت آیت الله بروجردی، همزمان، بر اساس نوعی واقع بینی سیاسی با ملاحظات خاص نسبت به مکتب تشیع بود. استقلال روحانیت و مرجعیت برای این دو بزرگوار، آقای گلپایگانی و آقای صافی، یک شرط اساسی و اصلی بود؛ اما معنای آن جدا شدن از سیاست و انزوا نبود. هر زمانی که لازم بود، با رعایت احتیاط تمام، در سیر تحولات حضورداشت. ما می دانیم مراجعی بودند که پس از همراهی با نهضت اسلامی، به تدریج و به دلایلی که هم آنها برای آقای گلپایگانی و آقای صافی هم مهم بود، از نهضت جدا شدند، اما خط این دو بزرگوار، هم پیش و هم پس از انقلاب، در مسیر همراهی با مردم و ماندن در متن تحولات همراه با نظارت و انتقاد بود. هیچ گاه، به طور دربست در اختیار کسی قرار نگرفتند و همواره نامه و گفته های اعتراضی و انتقادی خود را داشتند.

در تمام دوره حیات مرجعیتی آیت الله گلپایگانی، جناب آقای صافی، یار و یاور ایشان بود و مشاوره ایشان نقش اول را داشت. به توصیه ایشان در مجلس خبرگان قانون اساسی و برای سالها در شورای نگهبان فعالیت کرد، و پس از آن نیز به رغم بی توجهی برخی از محافل حوزوی که طالب مرجعیت ایشان نبودند و به دیگران پرداختند، با آرامش تمام به فعالیت های علمی و مرجعیتی خویش ادامه داد. ایشان همواره، و تا آخرین لحظه، مدافع استقلال روحانیت به مثابه نیرویی دینی و تأثیر گذار در کنار مردم بود. البته که هیچ گاه سر انقلابی گری و شورش با کسی را نداشت و بر اساس همان روشی که در تمام عمر داشتند، و حتی پیش از آن خانواده پدری و سپس آیت الله گلپایگانی در پیش گرفته بودند، مسیر را دنبال کرد.