بررسی علمی آمپول آمیکاسین

آمپول آمیکاسین (Amikacin) از جمله آنتی‌بیوتیک‌های آمینوگلیکوزیدی است که برای درمان عفونت‌های شدید ناشی از باکتری‌های گرم‌منفی و برخی باکتری‌های گرم‌مثبت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دارو معمولاً به‌صورت تزریقی (آمپول) تجویز می‌شود و به‌دلیل طیف وسیع اثرات ضدباکتریال و نسبتاً پایداری در برابر آنزیم‌های باکتریایی تخریب‌کنندهٔ آمینوگلیکوزید، از جایگاه ویژه‌ای در درمان عفونت‌های بیمارستانی و عفونت‌های پیچیدهٔ منتقله از بیمارستان برخوردار است.

آمپول آمیکاسین چیست؟

آمیکاسین برای نخستین بار در اوایل دههٔ ۱۹۷۰ میلادی توسط شرکت سم‌تز (SmithKline) بر مبنای ساختار نئوماایسین (Neomycin) و کانامایسین (Kanamycin) تولید شد. هدف اصلی از تولید آن، ایجاد آمینوگلیکوزیدی با فعالیت گسترده‌تر علیه باکتری‌های گرم‌منفی و مقاومت کمتر در برابر آنزیم‌های آمینوگلیکوزید-مخرب (aminoglycoside-modifying enzymes) بود.
ساختار شیمیایی آمیکاسین بر پایهٔ اسکلت ۲-دئوکسی‌کسی‌اوزامین است و تغییرات طراحی‌شده در گروه‌های هیدروکسیل و آمینی آن باعث می‌شود تا اتصال آنزیم‌های غیرفعال‌کنندهٔ متداول روی آن دشوارتر باشد.

مکانیسم اثر آمپول آمیکاسین

آمیکاسین یکی از آنتی‌بیوتیک‌های خانواده آمینوگلیکوزیدهاست که اثرات باکتری‌کشی قوی دارد و عمدتاً علیه باکتری‌های گرم‌منفی به کار می‌رود. مکانیسم اثر این دارو شامل دو مسیر اصلی است:

1. مهار سنتز پروتئین باکتریایی: آمیکاسین با اتصال به زیرواحد ۳۰S ریبوزوم باکتری، فرآیند ترجمه mRNA را مختل می‌سازد. این اختلال باعث تولید پروتئین‌های ناقص و معیوب می‌شود. چنین پروتئین‌هایی نه‌تنها عملکرد طبیعی سلولی را بر هم می‌زنند، بلکه گاهی در غشای سلولی باکتری درج شده و موجب آسیب ساختاری می شوند.
2. افزایش نفوذپذیری غشای سلولی: پروتئین‌های معیوبی که در غشای باکتری وارد می‌شوند، موجب اختلال در یکپارچگی غشای سلولی می‌گردند. در نتیجه، تعادل یونی مختل شده، مواد ضروری از سلول خارج و ترکیبات مضر به داخل آن نفوذ می‌کنند. این فرآیند در نهایت به لیز سلولی و مرگ باکتری منتهی می‌شود.

شرایط مؤثر بر اثربخشی دارو

آمیکاسین برای ورود به داخل باکتری، به سیستم‌های انتقالی وابسته به انرژی نیاز دارد. این سیستم‌ها در شرایط pH پایین (اسیدوز) یا در باکتری‌هایی با پتانسیل غشایی مختل‌شده، کارایی کمتری دارند. به همین دلیل، در محیط‌های اسیدی یا در برابر سویه‌های مقاومی که غشای بیرونی آن‌ها دچار تغییرات ساختمانی شده، اثر بخشی دارو کاهش می‌یابد.

طیف میکروبیولوژیک آمپول آمیکاسین

آمپول آمیکاسین عمدتاً علیه باکتری‌های گرم‌منفی هوازی فعال است ، به‌ویژه در برابر سویه‌های زیر اثربخشی بالایی دارد:

• پسودوموناس آئروژینوزا (Pseudomonas aeruginosa)
• اشرشیا کولی (Escherichia coli)
• کراتسیا پنومونیه (Klebsiella pneumoniae)
• سینِروباکتر (Serratia spp.)
• پروتئوس میرابیلیس (Proteus mirabilis)
• آکندوباکتر (Acinetobacter spp.)

در مورد برخی باکتری‌های گرم‌مثبت، از جمله استافیلوکوکوس آئورئوس (Staphylococcus aureus) و استرپتوکوکوس پیوژن (Streptococcus pyogenes) نیز به ندرت مورد استفاده قرار می گیرد، اما به‌تنهایی در برابر آن‌ها قوی نیست و معمولاً به‌صورت ترکیبی با بتالاکتام‌ها (مانند وانوکومایسین یا بنزیل‌پنی‌سیلین) یا وانوکومایسین به‌کار می‌رود.

کاربردهای‌های بالینی آمپول آمیکاسین

کاربردهای درمانی آمیکاسین در شرایط خاص بالینی، عمدتاً محدود به عفونت‌های شدید و پیچیده است، به‌ویژه در بیماران بستری یا دارای نقص ایمنی. مهم‌ترین موارد مصرف شامل موارد زیر است:

• عفونت‌های بیمارستانی شدید ناشی از باکتری‌های گرم‌منفی: از جمله پنومونی بیمارستانی، عفونت‌ ناشی از زخم‌های جراحی، سپسیس، به‌ویژه در بیماران بستری در بخش‌های مراقبت ویژه (ICU)، بیماران سوختگی یا تحت دیالیز.
• عفونت‌ها در بیماران نوتروپنیک: مانند سپسیس در بیماران هماتولوژیک یا مبتلا به سرطان که دچار نوتروپنی (کاهش نوتروفیل‌ها) هستند.
• عفونت‌های مختلط گرم‌مثبت و گرم‌منفی: به‌ویژه در حضور استافیلوکوک‌های مقاوم، که معمولاً نیاز به درمان ترکیبی دارند.
• عفونت‌های ناشی از باکتری‌های گرم‌منفی مقاوم به دارو: مانند سویه‌های مقاوم به سفت‌پنم‌ها، که در عفونت‌های پیچیده ادراری یا تنفسی دیده می‌شوند.
• پروفیلاکسی در جراحی‌های خاص: گرچه استفاده از آمیکاسین در پیشگیری از عفونت در اعمال جراحی کاهش یافته، اما در برخی جراحی‌های پرریسک مانند ارتوپدی یا دستگاه گوارش که احتمال آلودگی با باسیل‌های گرم‌منفی وجود دارد، ممکن است کاربرد داشته باشد.
• پنومونی‌های کشنده ناشی از باکتری‌های مقاوم: در بیمارانی که نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های دیگر مقاوم شده‌اند یا دچار نقص ایمنی هستند (مانند بیماران پیوندی یا مبتلا به ایدز).

قبل از شروع درمان با آمیکاسین، لازم است الگوی حساسیت آنتی‌بیوتیکی (Antibiogram) از طریق آزمایشات کشت و آنتی‌بیوگرام تعیین گردد. این اقدام برای جلوگیری از تجویز بی‌رویه، کاهش خطر بروز مقاومت دارویی و افزایش اثربخشی درمان، ضروری است.

فارماکوکینتیک آمپول آمیکاسین

آمیکاسین عمدتاً از طریق تزریق داخل‌وریدی (IV) یا داخل‌عضلانی (IM) تجویز می‌شود. جذب خوراکی آن بسیار ناچیز است و به همین دلیل مصرف خوراکی دارو کاربرد بالینی ندارد.

• حجم توزیع (Volume of Distribution – Vd):حدود ۰٫۲ تا ۰٫۳ لیتر به ازای هر کیلوگرم وزن بدن گزارش شده است. این عدد نشان می‌دهد که دارو عمدتاً در مایع خارج‌سلولی توزیع می‌شود. نفوذ به مایع مغزی-نخاعی (CSF) به‌طور معمول محدود است، اما در شرایط التهاب مننژها (مانند مننژیت) ممکن است افزایش یابد.
• پروتئین‌بندی پلاسمایی: اتصال آمیکاسین به پروتئین‌های پلاسما بسیار کم است (حدود ۱۰٪)، بنابراین تغییرات غلظت پروتئین‌های خونی تأثیر قابل‌توجهی بر سطح داروی آزاد در خون ندارد.
• متابولیسم: آمیکاسین به میزان بسیار کمی در بدن متابولیزه می‌شود و عمده آن به همان شکل اولیه (فعال) در بدن باقی می‌ماند.
• راه دفع: عمدتاً از طریق کلیه و به صورت دفع بدون تغییر دارو صورت می‌گیرد. حدود ۹۰ تا ۱۰۰ درصد دوز دارو طی ۲۴ ساعت نخست پس از تزریق از راه فیلتر شدن در گلومرول‌های کلیه دفع می‌شود.

نیمه‌عمر دارو چقدر است؟
در افراد با عملکرد کلیوی طبیعی، نیمه‌عمر دارو حدود ۲ تا ۳ ساعت است. در بیماران مبتلا به نارسایی کلیه یا کاهش عملکرد گلومرولی (GFR)، این زمان گاهی به ۳۰ تا ۴۰ ساعت یا بیشتر افزایش می یابد.

دوز و نحوهٔ تجویز آمپول آمیکاسین

آمپول آمیکاسین یک آنتی‌بیوتیک آمینوگلیکوزیدی با طیف وسیع است که به‌دلیل خطر بروز عوارض جدی مانند سمیت کلیوی و شنوایی، تنها باید تحت نظارت دقیق پزشک و با در نظر گرفتن شرایط بالینی بیمار تجویز گردد. تعیین دوز مناسب، روش تجویز و پایش سطح خونی دارو از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

دوزاژ استاندارد

بزرگسالان با عملکرد کلیوی طبیعی:

• دوز معمول: ۱۵ تا ۲۰ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز.
• نحوه تقسیم: اغلب در یک نوبت (هر ۲۴ ساعت) یا دو نوبت (هر ۱۲ ساعت) تجویز می شود، بسته به تشخیص پزشک و نوع عفونت.

نوزادان و کودکان:

• دوز به‌صورت فردی و بر اساس وزن، سن، و عملکرد کلیه تنظیم می‌شود.

افراد سالمند یا مبتلا به نارسایی کلیوی:

• در این بیماران، به‌دلیل کاهش عملکرد کلیوی، کاهش دوز یا افزایش فواصل بین دوزها الزامی است.
• پایش عملکرد کلیوی و سطح داروی سرمی (trough level) در این بیماران بسیار مهم است.

روش تجویز

1. تزریق درون‌عضلانی (IM): محل تزریق، عضله دلتوئید یا ونتروگلوتئال می باشد و تزریق باید در لایه عمقی عضله صورت گیرد تا جذب مناسبی فراهم شود.
2. تزریق داخل‌وریدی (IV): به‌صورت انفیوژن آهسته طی ۳۰ تا ۶۰ دقیقه انجام می شود و تزریق سریع (Bolus) ممنوع است، چراکه می‌تواند باعث افزایش شدید غلظت سرمی و خطر سمیت شود.

استفاده از آمیکاسین باید با پایش منظم عملکرد کلیوی (کراتینین سرم، GFR) و سطح سرمی دارو همراه باشد. مصرف بی‌رویه یا بدون نسخه می‌تواند عوارض جدی و برگشت‌ناپذیری ایجاد کند.

تجویز مبتنی بر سطح سرمی دارو

در مراکز درمانی مجهز به امکانات اندازه‌گیری سطح سرمی دارو، تنظیم دوز آمیکاسین بر اساس مقادیر “اوج” (Peak) و “پایین‌ترین سطح” (Trough) می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی اثربخشی درمان را افزایش داده و خطر بروز عوارض جانبی را کاهش دهد.

1. رژیم تک‌دوز روزانه (Once-daily dosing):
2. رژیم دوزهای منقسم‌شده (Multiple daily dosing):

تنظیم دوز در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی

با توجه به اینکه آمپول آمیکاسین عمدتاً به‌صورت تغییر‌نیافته از طریق کلیه‌ها دفع می‌شود، تنظیم دقیق دوز و فواصل تجویز در بیماران دارای اختلال عملکرد کلیوی، امری ضروری و حیاتی است.

1. بیماران با نارسایی خفیف تا متوسط کلیوی (ClCr بین ۱۰ تا ۶۰ میلی‌لیتر در دقیقه): در این بیماران، به‌منظور پیشگیری از تجمع دارو و بروز سمیت، توصیه می‌شود که یا دوز کاهش یابد یا فاصلهٔ بین نوبت‌های تجویز افزایش یابد (برای مثال هر ۲۴ تا ۴۸ ساعت یک‌بار). علاوه بر این، پایش منظم عملکرد کلیه و اندازه‌گیری سطح پایین‌ترین غلظت سرمی (Trough) پیش از هر دوز، به‌ویژه در درمان‌های طولانی‌مدت، برای اطمینان از ایمنی درمان الزامی است.
2. بیماران تحت همودیالیز: در بیماران دیالیزی، تجویز آمیکاسین می‌تواند قبل یا بلافاصله پس از جلسات دیالیز انجام گیرد. با توجه به اینکه بخشی از دارو در طی همودیالیز حذف می‌شود، ضروری است سطح سرمی دارو پس از پایان دیالیز اندازه‌گیری شده و بر اساس آن، دوز بعدی با دقت تنظیم گردد.

در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی، حتی کوچک‌ترین خطا در تنظیم دوز یا فاصلهٔ تجویز می‌تواند منجر به تجمع دارو در بدن و بروز عوارض جدی از جمله سمیت کلیوی و شنوایی شود. لذا، تنظیم دوز آمیکاسین در این بیماران باید تنها تحت نظر پزشک متخصص عفونی یا نفرولوژیست، و با استفاده از اطلاعات دقیق آزمایشگاهی صورت گیرد.

عوارض جانبی مصرف آمپول آمیکاسین

آمپول آمیکاسین با وجود اثربخشی بالا، مصرف آن گاهی با عوارض جانبی مهم و گاهی خطرناک همراه می باشد، به‌ویژه اگر به‌درستی تجویز یا پایش نشود. عوارض جانبی شایع آن عبارتند از:

• افزایش کراتینین خون
• کاهش حجم ادرار
• آسیب به سلول‌های کلیوی
• کاهش شنوایی (موقت یا دائمی)
• وزوز گوش (زنگ گوش)
• عدم تعادل یا سرگیجه
• بی‌حسی، گزگز اندام‌ها
• ضعف عضلانی
• تشنج (نادر)
• بثورات پوستی
• خارش
• تب دارویی
• در موارد شدید آنافیلاکسی (واکنش آلرژیک تهدیدکننده حیات)
• درد یا تورم در محل تزریق
• قرمزی یا سفتی پوست

تداخلات دارویی با آمپول آمیکاسین

• داروهای نفروتوکسیک (سمی برای کلیه) مانند وانکومایسین، سیکلوسپورین، آمفوتریسین B، پلی‌میکسین‌ها، سیس‌پلاتین و ضدالتهاب‌های غیر استروئیدی (NSAIDs) .
• داروهای اوتوتوکسیک (سمی برای گوش)مانند آمینوگلیکوزیدها، اتاکرینیک اسید یا فوروزماید.
• داروهای شل‌کننده عضلات (Muscle relaxants) مانند ساکسینیل‌کولین یا توبوکورارین .
• ترکیب با سایر آنتی‌بیوتیک‌ها مثل پنی‌سیلین‌ها یا سفالوسپورین‌ها.

چه افرادی نباید از آمپول آمیکاسین مصرف کنند؟

مصرف آمپول آمیکاسین در موارد زیر ممنوع یا باید با احتیاط بسیار زیاد و فقط تحت نظر پزشک متخصص انجام شود:

• در صورت وجود حساسیت شناخته‌شده به آمیکاسین یا سایر آنتی‌بیوتیک‌های آمینوگلیکوزیدی (مانند جنتامایسین، توبرامایسین) مصرف دارو ممنوع است.
• به‌دلیل دفع کلیوی و خطر تجمع دارو و سمیت شدید (نفروتوکسیسیتی)، بیماران مبتلا به نارسایی کلیه شدید یا آنوری نباید بدون نظارت دقیق و تنظیم دوز مصرف کنند.
• در بیماران مبتلا به کم‌شنوایی، سابقه وزوز گوش یا اختلالات وستیبولار، مصرف آمیکاسین می‌تواند منجر به آسیب دائمی به سیستم شنوایی یا تعادل شود.
• آمیکاسین از جفت عبور می‌کند و باعث آسیب به کلیه یا گوش داخلی جنین می شود. در دوران بارداری تنها در موارد اضطراری و با تشخیص پزشک متخصص تجویز می‌شود.
• در بیماری‌هایی مانند میاستنی گراویس یا پارکینسون شدید، آمیکاسین می‌تواند باعث تشدید فلج عضلانی و اختلالات تنفسی گردد.

مقاومت میکروبی نسبت به آمپول آمیکاسین

یکی از دلایل تجویز آمپول آمیکاسین در عفونت‌های شدید، این است که بسیاری از باکتری‌ها هنوز نسبت به آن مقاوم نشده‌اند. اما استفاده‌ی نادرست از این دارو می‌تواند منجر به ایجاد سویه‌های مقاوم شود. بنابراین، استفاده از آن فقط با تجویز پزشک و تحت نظارت باید انجام شود.

نظارت بالینی و آزمایشگاهی در مصرف آمپول آمیکاسین

مصرف آمپول آمیکاسین نیازمند رعایت اصول دقیق پایش بالینی است، به‌ویژه در بیماران پرخطر. موارد زیر باید در طول درمان به‌طور منظم مدنظر قرار گیرد:

• پایش عملکرد کلیه: با توجه به دفع کلیوی و خطر نفروتوکسیسیتی، بررسی منظم کراتینین سرم و کلیرانس کراتینین در طول درمان ضروری است.
• نظارت شنوایی و تعادل: به‌علت احتمال اوتوتوکسیسیتی، ارزیابی ادیوگرام و تست‌های تعادل پیش و در حین درمان توصیه می‌شود.
• آبرسانی مناسب: حفظ دیورز کافی (حداقل ۱ میلی‌لیتر/کیلوگرم/ساعت) به کاهش خطر سمیت کمک می‌کند.
• نکات تزریق: تزریق داخل‌وریدی باید آهسته (۳۰–۶۰ دقیقه) انجام شود. از تزریق سریع (بولوس) پرهیز گردد. در تزریق عضلانی، رعایت اصول استریل و چرخش محل تزریق الزامی است.

نکات پایانی

آمپول آمیکاسین یک داروی حیاتی برای مقابله با عفونت‌های باکتریایی شدید و مقاوم به سایر آنتی‌بیوتیک‌هاست. این دارو با قدرت بالای خود در مهار باکتری‌ها، گاهی تنها راه نجات بیمار است. با این حال، به دلیل عوارض جانبی بالقوه مانند آسیب به کلیه و گوش، استفاده از آن باید با دقت و پایش دقیق همراه باشد. آگاهی عمومی درباره عملکرد و خطرات این دارو می‌تواند به مصرف ایمن‌تر آن کمک کند.

منبع:

Amikacin Injection