منطقه غرب آسیا دیگر اولویت آمریکا نیست

مبنای چنین سیاستی در منطقه غرب آسیا از همان ابتدا بر دو پایه حفظ امنیت صـدور انـرژی بـه غـرب و تـأمـیـن امـنـیـت اسـرائیـل اسـتـوار بود. ایـن اسـتـراتـژی در طی دهه های اخیر مـبـانـی رفـتـاری ایـالات مـتـحـده در قـبـال این منطقه را شـکـل داده اسـت. وقوع انقلاب در ایران، یکی از مهمترین رویدادهایی بود که منافع آمریکا را تهدید و هـژمـونی این کشور را با چالش اساسی روبه رو کرد. از این رو ایالات متحده از نخستین سال‌های پیروزی انقلاب، تاکتیک‌هایی همچون ایجاد پایگاه نظامی و حضور مستقیم و امضای قراردادها و موافقت نامه‌های امنیتی با متحدان و دوستان خود در منطقه را در پیش گرفت و سپس با حمله نظامی مستقیم به افغانستان و عراق، تلاش کرد تا نظم منطقه را مطابق با خواست و منافع خود و در راستای توسعه هژمونی آمریکا رقم بزند. البته در این مسیر، جابجا شدن قدرت بین احزاب دموکرات و جمهوری خواه و گرایش سیاسی رؤسای جمهور حاکم بر آمریکا، یکی از عوامل و مؤلفه های مؤثر بر شیوه و نوع برخورد این کشور با منطقه غرب آسیا بوده است.

بر این اساس، برخلاف استراتژی دولت بوش(جمهوری خواه) مبنی بر ایجاد یک دنیای تک قطبی به رهبری آمریکا و توسعه هژمونی آمریکایی در منطقه غرب آسیا، دولت اوباما(دموکرات) اعتقاد و علاقه‌ای به حضور فیزیکی و نظامی آمریکا در منطقه غرب آسیا نداشت و کوشید تا زیر چتر پروژه قدرت نرم و قدرت هوشمند، تأمین امنیت غرب آسیا را به متحدان آمریکا در منطقه واگذار و حمایت آمریکا را از راه دور و به صورت پشت صحنه انجام دهد. تلاش وی این بود که از طریق این سیاست، تصویر مثبتی از آمریکا به جهان ارائه دهد و وجهه آمریکا را که در زمان جرج بوش پسر خدشه دار شده بود، بهبود ببخشد.

با روی کار آمدن دونالد ترامپ(جمهوری خواه)، او رویکرد اوباما به خاورمیانه را زیر سؤال برد و ضمن اعلام شعار «اول آمریکا»، اولویت‌های دولت خود برای بازگشت و مداخله بیشتر در غرب آسیا را نیز اعلام کرد؛ سیاستی که به زعم او برای تقویت موقعیت جهانی و نفوذ آمریکا ضروری بود. ایجاد یک اتحاد قوی با کشورهای حاشیه خلیج فارس علیه ایران، تقویت روابط با اسرائیل به قیمت به خطر انداختن روند صلح در خارومیانه، همکاری بیشتر با روسیه برای مدیریت منازعات در سوریه و مبارزه با داعش در عراق، برخی از این سیاستها بودند، اما مشکلی که خیلی زود خود را نشان داد، تناقض رویکرد مداخله گرایانه در خاورمیانه، با شعار «اول آمریکا» بود؛ تناقضی که لزوم اصلاح و تغییر سیاست آمریکا را نشان می داد و سبب شد دولت ترامپ نیز در آخرین ماههای ریاست جمهوری اش، برای خروج نیروهای آمریکا از منطقه غرب آسیا اقدام کند. به این ترتیب می‌توان گفت تغییر دولت‌ها در ایالات متحده یکی از عوامل اثرگذار در رویکرد آمریکا به منطقه غرب آسیا است، اما بی شک تنها و مهمترین عامل نیست. در واقع، می توان گفت مهمترین عامل اثر گذار در نحوه مواجهه آمریکا با منطقه غرب آسیا که تقریبا توسط تمامی طیفهای سیاسی در این کشور نیز به نحوی دنبال می شود، اهداف و منافع ثابتی است که این کشور در منطقه غرب آسیا دارد. این اهداف و منافع پایدار عبارتند از:

– حمایت از اسرائیل؛

-کنترل نفوذ منطقه‌ای ایران و برنامه هسته‌ای کشور؛

– مقابله با گروه‌های تروریستی مزاحم و غیر همسو با آمریکا؛

– جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته ای؛

– کاهش پناهندگان؛

– اطمینان از جریان آزاد انرژی؛

– دفاع از امنیت شرکای اصلی آمریکا در منطقه؛

– مداخله و نقش آفرینی مؤثر در امور داخلی و سیاست خارجی کشورهای منطقه.

بنابراین شاهد هستیم که رؤسای جمهوری آمریکا از هر حزب و جناح سیاسی که باشند، حمایت از اسرائیل و مهار ایران را در صدر برنامه‌های سیاست خاورمیانه‌ای خود قرار می‌دهند و می‌کوشند با روش‌های مختلف از محاصره با پایگاه‌های نظامی و تهدید به حمله نظامی گرفته تا مذاکره و توافق و در نهایت تحریم و فشار حداکثری، جلوی توسعه نفوذ و پیشرفت جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف را بگیرند و در مقابل با کمرنگ کردن مسأله فلسطین، تبدیل ایران به دشمن اصلی کشورهای عرب و تشویق آنها به عادی سازی روابط با اسرائیل(در قالب پیمان‌هایی همچون کمپ دیوید، وادی عربه و پیمان ابراهیم)، امنیت و جایگاه این رژیم در منطقه را تثبیت و تحکیم کنند.

با این وجود، منافع و عوامل تهدید کننده امنیت ملی کشورها نیز در طی زمان تغییر می کند و اهداف و منافع جدیدی جایگزین آن می شود؛ آمریکا نیز از این قاعده مستثنا نیست و این امری است که بر سطح اهمیت و جایگاه منطقه غرب آسیا برای ایالات متحده نیز اثرگذار است. در این راستا، در استراتژی امنیت ملی ۲۰۲۱ ایالات متحده که توسط دولت بایدن ارائه شده، شاهد تغییر اولویت‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی این کشور هستیم که در قالب آن اهمیت منطقه غرب آسیا جای خود را به نگرانی از تهدیدهای چین و روسیه داده است. در این سند چین به عنوان «مهم‌ترین چالش ژئوپلیتیک» آمریکا شناسایی شده است و با وجود این که روسیه را هم تهدیدی جدی می داند، اما تصریح می‌کند که مسکو در بلند مدت نمی‌تواند نظم جهانی به رهبری آمریکا را به چالش بکشد، بنابراین تمرکز ایالات متحده باید بر مهار چین باشد. از سوی دیگر همانطور که از یک رئیس جمهور دموکرات انتظار می رود، از تغییرات آب‌وهوایی نیز به عنوان تهدیدی «وجودی» برای ایالات متحده سخن به میان آمده است. البته در این سند نیز نقش سنتی آمریکا در منطقه غرب آسیا نادیده گرفته نشده و مواردی همچون تعهد خدشه‌ناپذیر به امنیت اسرائیل و حضور نظامی حداقلی در منطقه غرب آسیا(در حدی که منافع این کشور را تأمین کند)، نیز از دیگر رئوس راهبرد امنیت ملی جدید آمریکا هستند که نشان می دهند آمریکا در صدد کاهش تعهدات و هزینه های خود در این منطقه و واگذار کردن مسئولیت‌های عمده تأمین امنیت و ثبات به خود کشورهای این منطقه است.

نکته قابل تأمل این است که در کنار تغییر منافع و اولویتهای امنیتی- سیاسی آمریکا، برخی عوامل دیگر نیز بر تغییر رویکرد فعلی آمریکا نسبت منطقه غرب آسیا اثرگذار بوده اند که در اینجا به اختصار به برخی از آنها اشاره می شود:

– عملکرد ضعیف و دستاوردهای ناچیز؛ ناکامی دولتهای مختلف آمریکا در تأمین امنیت و ثبات در دو کشور افغانستان و عراق در کنار اقدامات نسنجیده و غیر عقلانی رئیس جمهور سابق این کشور، دونالد ترامپ، که سبب افول قدرت و جایگاه بین المللی آمریکا در چند سال اخیر شده است و نیز خروج شتاب زده و پرحاشیه نیروهای آمریکایی از افغانستان و تقدیم این کشور به طالبان، سبب نفرت ملتهای منطقه از عملکرد و سیاستهای آمریکا شده و اعتبار و وجهه ای برای تداوم حضور این کشور در منطقه باقی نگذاشته است.

– افزایش مشکلات داخلی؛ آمریکا در عرصه داخلی با بحرانهای مختلفی همچون بیکاری، مهاجرت، افزایش نژاد پرستی و خشونتهای اجتماعی و مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند و این امر اختلاف نظر گروهها و طیفهای سیاسی داخلی، پیرامون سیاست توسعه طلبانه خارجی این کشور را افزایش داده و ضرورت اختصاص بودجه به رفع مشکلات داخلی را مطرح ساخته است. به ویژه که حضور نظامی در مناطقی همچون غرب آسیا به دلیل نارضایتی مردم و عملیاتهای گروههای جهادی، سبب بالا رفتن هزینه نگهداری از نیروها و تجهیزات نظامی آمریکا و افزایش فشار بر مالیات دهندگان آمریکایی می شود.

– نقش آفرینی رسانه ها در انعکاس عملکرد آمریکا؛ نمایش تبعات منفی (امنیتی، حقوق بشری و ضد انسانی) دخالت و حضور آمریکا در کشورهای منطقه غرب آسیا و تصویر سازی منفی رسانه‌ها از عملکرد آمریکا در مناطق اشغالی، فشار افکار عمومی داخلی و بین المللی را سبب شده و حضور و مداخله این کشور در منطقه غرب آسیا را پر هزینه می سازد.

– کاهش وابستگی آمریکا به انرژی منطقه غرب آسیا؛ سیاست سالهای اخیر آمریکا برای کاهش وابستگی به منابع انرژی منطقه غرب آسیا با استخراج نفت شیل در داخل این کشور و همچنین توافق چند روز اخیر این کشور با ونزوئلا برای لغو تحریم‌های آن و ورود نفت ونزوئلا به آمریکا و بازارهای جهانی گواه دیگری است که نشان می دهد آمریکا به سمت قطع وابستگی و نیاز خود به منطقه غرب آسیا حرکت می کند و می کوشد مدیریت بازار انرژی را از مسیر مناطق دیگر رقم بزند.

– خیزش چین؛ توسعه اقتصادی شگفت انگیز چین، در کنار برنامه های جاه طلبانه این کشور در حوزه های فناوری، نظامی و ژئوپلیتیک نیز از دیگر عواملی است که موجی از نگرانی را در آمریکا ایجاد کرده و این انگیزه را به وجود آورده که آنها نیز با کاستن از تعهدات نظامی و اقتصادی خویش در مناطق مختلف از جمله غرب آسیا، به دنبال پیگیری رقابت با این قدرت نوظهور باشند.

بر این اساس به نظر می‌رسد رویکرد ایالات متحده آمریکا به منطقه غرب آسیا تابعی از اهداف، منافع و اولویت‌های این کشور در عرصه جهانی است. در مقطع کنونی ضمن اینکه برخی اهداف بلند مدت این کشور در غرب آسیا همچون حفظ امنیت اسرائیل و مهار ایران، تدوام دارد؛ استراتژیست‌های آمریکایی، اولویت‌ها، تهدیدات و منافع جدیدی نیز برای این کشور تعریف کرده اند که ماحصل این امر کاهش اهمیت منطقه غرب آسیا برای آمریکا و تلاش این کشور برای کاستن از تعهدات، حضور و هزینه‌های خود در این منطقه استراتژیک و پیشبرد اهداف پایدارش از طریق متحدان و شرکای راهبردی منطقه ای است.

* استاد دانشگاه

۶۵۶۵