ژانویه، مرحومان لئون و امیل و نشریه بچه‌های لیلی‌آباد

از جمله مقولات مهم در تاریخ نشر ایران که امروزه به همت میناسیان و دیگر محققان اطلاعات درخوری درباره آن داریم، آغاز چاپ کتاب در ایران، به خط و زبان ارمنی و در دوره صفوی است. در سال ۱۰۴۸ق /۱۶۳۸م اولین کتاب چاپی ایران و خاورمیانه با نام ساغموس (زبور داوود(ع)) به خط و زبان ارمنی در کلیسای وانک اصفهان منتشرشد. ساغموس ۵۷۲ صفحه داشت و قطع آن ۸/۵*۱۵سانتی متر بود. در دوره صفویه و سال‌های پیش از چاپ کتاب‌های فارسی در ایران حداقل ۱۰ کتاب ارمنی در اصفهان به چاپ رسیده و البته پس از آن تا حدود دو قرن و اواسط دوره ناصرالدین شاه چاپ کتاب به زبان ارمنی در ایران متوقف ‌مانده است.

همین جا بد نیست که اشاره کنم اولین کتاب مرتبط با کودکان و نوجوانان که در ایران منتشر شده است، حاصل همت ارامنه و از سوی ایشان بوده است. در همان سال‌های پادشاهی شاه صفی، نوه و جانشین شاه عباس، کتاب "کتاب نماز خاص" در ۴۸ صفحه در جلفای اصفهان منتشر شده که باید این کتاب مکتبخانه‌ای و مذهبی برای نوجوانان را نخستین کتاب آموزشی چاپی در ایران دانست

میناسیان همواره اولین مرجع پژوهشگران فارسی زبان درباره نشر و نشریات ارمنی در ایران بود. با اشارات و سرنخ‌های اولیه او توانستم برای نخستین بار نشریه کودک و نوجوان رعد و برق را که در مدارس ارمنی تبریز در دوره مظفرالدین شاه منتشر شده بیابیم و معرفی کنیم و به این ترتیب به نگاه و تحلیل جدیدی در تاریخ مطبوعات کودک و نوجوان کشورمان دست یافتیم. جا دارد عمیقا از نویسنده ارجمند مرحوم امیل هاکوپیان (ش۱۳۰۳- ۱۳۸۰ ش) یاد و تشکر کنم که در سال‌های کهولت و بیماری به درخواست این فقیر با فرزندان پسردایی خود مرحوم آقای روبیک گریگوریان، موسیقی‌دان مشهور ایرانی و رئیس سابق هنرستان موسیقی که در بوستن آمریکا زندگی می‌کردند مکاتبه کرد و ایشان یک کپی از یک شماره از آن نشریه را در اختیار ما گذاشتند و موفق شدیم برای نخستین بار معرفی جامعی از آن داشته باشیم.

در خصوص این نشریه گفتنی است در سال ۱۸۹۸ میلادی (۱۳۱۵ هجری قمری) در یکی از مدارس ارامنه تبریز در محله لیلی‌آباد به نام مدرسه هایگازیان نشریه گایتزاک متولد می‌شود. چندی بعد، مدرسه دخترانه‌ای به نام تاماریان در کنار آن احداث می‌شود و این دو مدرسه به نام هایگازیان ـ تاماریان به کار خود ادامه می‌دهند. در این مدرسه برای اینکه پسرها را برای زندگی آینده خود و مشاغل نویسندگی و کار اداری آماده کنند، دانش‌آموزان را تشویق می‌کردند به‌صورت کلاسی نشریه‌ای برای خود تهیه کنند. اولین شماره این نشریه از سوی تعدادی از دانش‌آموزان در سال ۱۸۹۸ میلادی به نام گایتزاک (رعد) منتشر شد. سردبیر این نشریه نوجوانی به نام گاسپار هاکوپیان بود که زیر نظر یکی از معلمان به نام آرشاک محرابیان و با همکاری جمعی از دانش‌آموزان این نشریه را تهیه می‌کرد. در سال‌های بعد، تعدادی از دختران هم به نشریه مدرسه پسران مقاله می‌دادند. همزمان با دوره چهارم مدرسه، دانش‌آموزان جدید، نشریه دیگری به نام پایلاگ (برق) تهیه کردند. با آغاز قرن بیستم، این دو نشریه با هم ترکیب شدند و نشریه جدیدی به نام پایلاگ گایتز (رعد و برق) به وجود آمد. این نشریه تا سال ۱۹۰۳ به حیات خود ادامه داد. دست‌اندرکاران، نویسندگان و خوانندگان این مجله جملگی دانش‌آموز بودند و این اتفاقی بزرگ در تاریخ مطبوعات کشورمان بوده است.