تخریب سیل، دستاورد رودخواری

سیل پدیده‌ای طبیعی و لازم است، اگر سیل نبود ما از بسیاری از چشم اندازهای زیبای زمین محروم بودیم. شکل گیری رودخانه ها و دره‌ها و همچنین پر شدن تالاب‌ها، حاصلخیزی خاک دشت‌ها از دستاوردهای طلایی سیل است. ایران از نظر اقلیمی کشوری است با آب و هوای قاره‌ای که چندین جبهه آب و هوایی در ساختار اقلیمی آن تاثیر دارد. از آستانه‌های اقلیمی در ایران بسیار گسترده و رخدادهای اقلیمی غیر قابل پیش بینی است. مردمانی که در فلات ایران زیست می‌کردند، خوب می‌دانستند که چگونه با این شرایط کنار بیایند. آنها با رعایت فاصله از رودخانه می‌توانستند نه تنها جان خود را حفظ بلکه از خسارت به اموال خود جلوگیری کنند.

نگارندگان این یادداشت به کمک جدیدترین تصاویر ماهواره‌ای دو نقطه از سیل اخیر در امتداد رودخانه نمرود واقع در مزداران را بررسی و به نتایج شگفت انگیزی دست یافتند. در عکس های ماهواره ای تغییر شدید کاربری در بستر و حاشیه رودخانه نشانه محل آسیب پذیر بوده است.

متاسفانه در سال های اخیر تجاوز به حریم رودخانه ها به شدت گسترش یافته است. ویلا سازی، رستوران سازی، جاده سازی و انواع دخالت‌ها دستگاه‌های دولتی و شهرداری‌ها، دهانه رودخانه را تنگ کرده و باعث می‌شود که جریان آب رودخانه در زمان طغیان به سیلاب مخرب تبدیل شود.

عملیات آبخیزداری سازه ای به عنوان یکی از مهمترین اقدامات در مسیر رودخانه‌ها و آبراهه‌ها جهت کاهش خسارت سیل در ایران اجرا میگردد. عکس‌های ماهواره ای نشان می‌دهد که درست در بالای امامزاده داود چندین سد آبخیزداری ساخته شده بود. ولی سیل اخیر نشان داد که تعدد این سازه ها هم نتوانست مانع جریان سیلی شود که فقط حاصل حدود ۳۰ میلی متر بارندگی بود.
باید بررسی نمود که چه اتفاقی افتاده و متولیان امرباید کارایی و نقاط ضعف این سیستم را به صورت جدی مورد نقد و بررسی قرار دهند. باید به این نکته توجه نمود که آبخیزداری واقعی باید بر جلوگیری از فرسایش خاک ، افزایش رطوبت خاک ، بهبود پوشش گیاهی در دامنه ها با کنترل چرا و حفظ و احیای ساختار طبیعی زمین، ایجاد بسترهایی برای نفوذ پذیری آب در کل سطح یک حوضه و حتی مطالعات اقتصادی و اجتماعی برای کاهش خسارت سیل و غیره متمرکز شود. لذا صرف تمرکز بر کارهای سازه ای در یک آبراهه یا رودخانه جهت ممانعت از سیل حتی میتواند نتیجه معکوس دهد.

بر اساس مشاهدات آخانی، در سیل ۱۳۸۰ در پارک ملی گلستان با شکسته شدن دو سد آبخیزداری، سیل تشدید و درست بلافاصله بعد از این دو سازه که منجر به آزاد سازی حجم بالای رسوب و همچنین مصالح به کار رفته در آن سازه ها شده بود. این مواد رسوبی و مصالح همراه آن انرژی سیل را بالا برده و هسته اصلی ویرانگری سیل را شکل داده است. گزارشات متعددی از شکسته شدن بندهای آبخیزداری در سیل های اخیر برای نمونه در کرمان و یزد وجود دارد که بایستی با دقت بیشتر هر کدام مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

اما مسأله اصلی که در همه سیل‌های ایران مشترک است، فرسایش شدید حوضه آبریز و دستکاری در ساختار هیدرولوژی مهمترین عوامل سیل هستند. این فرسایش ناشی از چرای بی رویه، تغییر کاربری بی رویه، جاده سازی‌های بی مورد، معدن کاوی، برداشت شن و ماسه از بستر و شیب های اطراف و از همه مهمتر تجاوز به حریم طبیعی رودخانه‌هاست. پوشش گیاهی حاشیه رودخانه‌ها به عنوان مهمترین عامل کنترل شدت جریان آب عمل می‌کنند. برداشت آب از رودخانه‌ها برای عملیات معدن کاری، باغدارای ها و رستوران های حاشیه رودخانه و یا ویلاها باعث می‌شود که در فصل کم باران جریان رودخانه تضعیف شده و با افزایش بستر با مورد رسوبی دهانه رودخانه کوچکتر شده و در زمان سیل امکان جابجایی حجم بالای آب را نداشته باشد.

نتبجه آنکه سیل‌های اخیر آینه تمام نمای دخالت انسان در رژیم رودخانه است. متاسفانه درک درستی از زیست بوم رودخانه در ایران وجود ندارد. متولی رودخانه‌های ایران وزارت نیروست که بیشتر نگاه بهره ورانه نسبت به رودخانه دارد. در حالی که رودخانه یک زیست بود پویاست که مانند شریان های حیاتی، با انتقال آب به حوضه آبریز باعث پایداری مسیر می شود و لازم است دولت جمهوری اسلامی ایران درمکانیسم مدیریت و حکمرانی رودخانه ها یک باز نگری اساسی و بنیادی داشته باشد.

متاسفانه دستگاه‌های دولتی و گاهی شرکت‌های ذینفع در شرایط بحران به ارائه راهکارهای شتابزده – مانند سد سازی یا آبخیزداری سازه‌ای– اقدام می کنند. توصیه ما به دستگاه‌های مسئول آن است که با فراخوان کلی به دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی از آنها دعوت شود تا مستقلا به بررسی هر سیل پرداخته وسپس بر اساس نتایج علمی اقدام به بالا بردن تاب آوری در مقابل سیل کنند. بدون انجام تحقیقات مناسب و مستقل، انجام راه حل های ضربتی و فوریتی نتیجه ای جز اتلاف بودجه و افزایش خسارت‌های جانی و مالی در سیل های بعدی نخواهد داشت.

* دکترای گیاه‌شناسی از دانشگاه لودویک آلمان