مسجدی به درازای هزار سال در شهر نائین

از حیاط و اتاق های این خانه که تاریخ آن به بیش از یک قرن و نیم پیش باز می گردد، دیدن نمایم. این خانه از آن شیخ الاسلام نایین میرزا عبد الرحیم نایینی ، پدر میرزا محمد حسین نایینی ، فقیه و اصولی قرن حاضر و نیای مادری من بشمار می آید.

خوشبختانه خانه فرسوده میرزای نایینی هنوز در اختیار خاندان میرزا مشهور به منوچهری بوده و بانویی کهنسال که شباهت فراوانی به تنها دختر میرزا و همسر مرحوم آیة الله آقا نجفی همدانی ، تنها داماد میرزا و مادر بزرگ من داشت ، هنوز در آن سکونت اختیار داشت.

اهالی قدیمی و مهربان این محلًه که از آمدن من به عنوان نوه میرزا آگاه شده بودند ، حقیر را همراهی کرده و به شرح مکان های محله و خاطرات خود پرداختند و به گرمی از من استقبال و پذیرایی نمودند.
زیبا آنکه در دروازه ورودی شهر نایین ، تندیسی از میرازی نایبنی قرار داده شده است که تازه واردان به شهر نایین را چنین مورد خطاب قرار داده است:
به شهر نایین ، شهر میرازی نایینی خوش آمدید.

پس از بازدید از محله و مکانی که قدمگاه نیای من و پدر او شیخ الاسلام نایین و جز اینها بود ، از دیگر مکان های تاریخی این شهر دیدن به عمل آوردم.
شهر نائین یکی از شهرهای موجود در منطقه دشت کویر استان اصفهان است که قدمت آن به بیش از ۳ هزار سال می ‌رسد. جاهای دیدنی نائین بناهایی متعلق به ادوار مختلف هستند و ازجمله آن ها می توان به نارین قلعه، خانه تاریخی پیرنیا (موزه مردم شناسی)، قلعه محمدیه (آشورگاه)، بازار تاریخی، خانه امامی، آب انبار معصوم خانی، قلعه رستم، کاروانسرای نیستانک، آسیاب آبی ریگاره، خانه فاطمی ها، کاروانسرای بلاباد، باغ مصلی و غیره اشاره کرد.

پس از این بود که به دیدن مسجد جامع کهن و هزار ساله این شهر شتافتم.
مسجد جامع نائین بنایی مربوط به دوره آل بویه بوده و از معدود بناهایی است که در طول تاریخ چندان تغییر نکرده و تا حد زیادی شکل اولیه خود را حفظ کرده است. با توجه به محل و موقعیت قرارگیری این بنا در منطقه ای کویری، بیشتر مصالح به کار رفته در آن خشت و آجر است. نمای بیرونی این مسجد پوشیده از آجر بوده و با خطوط اسلیمی ظریف و زیبایی تزئین شده است. ورودی‌ ها، سقف دهانه‌ ها و محراب مسجد نائین همگی از لحاظ معماری ارزش بالایی دارند و در نوع خود کم‌ نظیر و منحصر به فرد هستند. بخشی از شکوه و جلال مسجد مربوط به گچ ‌بری های زیبا و جالب آن می باشد ، که بسیار چشم ‌نوازند.

مسجد جامع نائین در محله کهن و قدیمی شهر نائین واقع شده و ازجمله دیدنی های آن خانه زیبای پیرنیا و نارین قلعه است.
مسجد جامع نائین یادگار دوره آل بویه در حدود سال ۳۵۰ هجری است(بیش ازهزار سال پیش). بر کتیبه بالای محراب که بخشی از آن امروز در پشت منبر چوبی قرار گرفته، این عبارت گچبری شده است:
لااله إلًا الله محمًد رسول الله صلًی الله علیه و علی آله الطیبًین الطاهرین الأخیار
مسجد جامع نائین با الگوبرداری از مسجد پیامبر ص در مدینه ساخته شده‌است. این مسجد دارای یک معماری فوق العاده مهندسی شده و مناره ۲۸ متری دارد . حیاط بزرگی در میان دارد و پیرامون آن را شبستان‌های ستوندار گرفته‌است. دهانه میانی رو به قبله و دهانه روبروی آن که ورودی مسجد است پهن‌تر و گشادتر از دهانه‌های دیگر است. مسجد جامع نائین دارای شبستان ستوندار است و بخشی از آن از مسجدهای بومسلمی گرفته شده‌است. مسجد نائین به شیوه خراسانی ساخته شده‌است، در زمان آل بویه و آل کاکویه بخش‌هایی به آن افزوده شد. بخش شبستان جنوبی قدیمی‌ترین قسمت آن بود که در شیوه معماری رازی دگرگون شد. نما در شیوهٔ رازی ساخته شد ولی خصوصیات شیوه خراسانی را دارا ست. این تغییرات شامل تغییر طاق مازه دار به تیزه دار است و این مسجد اولین مسجدی است که در آن طاق مازه دار به تیزه دار تبدیل شد. نیم طبقه دوم شبستان جنوبی که بخش زنانه مسجد است در قرن هشتم به آن افزوده شده‌است. نیم طاق‌ها و ستون‌های شبستان از شیوه رازی هستند، روی ستون‌ها گچبری زیبا کار شده‌است و آمیزه‌ای از چهره‌نگاری یافت می‌شود. در مسجد جامع نائین دو نوع کتیبه وجود دارد که یکی از آنها گچبری است و دومی با رنگ روی گچ ترسیم شده‌است. کتیبه‌هایی که با رنگ ترسیم شده متعلق به قرن پنجم هجری و به خط کوفی و همه بر سر درِ ورودی مسجد از داخل می‌باشد.

مسجد جامع نائین در اوج سادگی ، بسیار زیبا بوده و شکل ظاهری آن به صورت مربع و دارای یک حیاط مرکزی نسبتا کوچک است که در اطرافش ایوان و شبستان ها با ستون های کوتاه و طاق های هلالی قرار گرفته اند. محراب این مسجد که یکی از زیباترین نمونه محراب های مساجد ایرانی است در ضلع جنوبی آن واقع شده و با گچبری بسیار زیبا و نابی تزئین شده است. در کنار این محراب یک منبر چوبی منبًت کاری شده وجود دارد که تاریخ ساخت آن متعلق به سال ۷۱۱ هجری می باشد و با ۵ متر ارتفاع دارای آیاتی از قرآن کریم، نام وقف کننده، نام سازنده و تاریخ ساخت با خط ثلث است. در زیر صحن مسجد، شبستانی با سقفی کوتاه وجود دارد که بیشتر در تابستان به کار می آید. نور این شبستان از سنگ های مرمری که در کف حیاط قرار دارند تامین می شود.

مصالح اصلی این مسجد آجر و گچ است و چیدمان آجرها در طرح های مختلف و گچبری های بسیار زیبا که بر روی محراب و ستون ها به چشم می خورد، از جمله تزئینات آن می باشد. این مسجد دارای یک مناره ۲۸ متری است که شکل ظاهری آن با مناره های دوره سلجوقی متفاوت است.

بنای اولیه مسجد به عمر ابن عبدالعزیز، خلیفه هشتم أمویان که دوران خلافتش از سال ۹۹ تا ۱۰۱ هجری قمری بوده، منسوب می شود. با این حال مسجد جامع نائین را از آثار باقی مانده از نیمه دوم قرن سوم هجری قمری بشمار می آورند. محراب این مسجد قطعا اصیل ترین نمونه از هنر محراب سازی در دوره عباسیان بوده است. از جمله کتیبه های موجود در این مسجد قدیمی می توان به کتیبه ای که بر منبر آن وجود دارد اشاره کرد که مربوط به سال هجری ۷۱۱ هجری می باشد. کتیبه بعدی کتیبه ای موجود بر روی در چوبی مسجد می باشد که تاریخ ۷۸۴ هجری بر آن درج شده است.

این مسجد شامل صحن و شبستان هایی در سه جبهه آن و رواقی در جبهه مقابل قبله است و با دیواری خشتی محصور شده که امروزه تنها، قسمت هایی از آن باقی مانده است. مسجد جامع نائین اصفهان فاقد ایوان و گنبد خانه بوده و مهمترین قسمت مسجد شبستان هایی است که به صورت عمیق در سه طرف صحن قرار گرفته اند. مهمترین و بزرگترین شبستان در جبهه قبله واقع شده و محراب مسجد تقریبا در میانه شبستان ساخته شده است. این محراب در امتداد محور تقارن صحن مسجد قرار دارد. بخشی از یک شبستان زمستانی در زیر صحن و بخشی از آن در طبقه همکف ساخته شده که با دو راه پله از داخل صحن دسترسی به آن میسر می شود.
نور این شبستان از روزنه هایی که در سقف آن تعبیه شده اند تامین می گردد. این در حالی است که به ازای هر روزنه در سقف یک سنگ مرمر در کف و در برابر آن قرار داده اند که نور را تا حدی افزایش دهد و فضا را به طور ملایمی روشن تر کند.

به علت قرارگیری نائین در منطقه کویری ، بیشترین مصالحی که در این شهر یافت می شود خشت و آجر می باشد که در این مسجد نیز از همین مصالح استفاده شده است. استفاده از سرداب به دلیل شرایط آب و هوای گرم و خشک در این مسجد نیز از دیگر ویژگی های آن است.

همانطور که اشاره شد مسجد جامع نائین از دست روزگار در امان بوده و تنها کمی دچار تغییر و تحول شده است. ساختمان اولیه آن در قرن دوم هجری قمری احداث شده و شامل قسمت اعظمی از مسجدی است که اکنون بر جای مانده است. در قسمت شمالی مسجد، بخش کوچکی وجود دارد که احتمال می رود مسجدی قدیمی بوده و مسجد جامع فعلی در کنار آن احداث شده و آن جزء قسمتی از شبستان شمال غربی مسجد شده است. سطح مقطع ستون های شبستان مسجد اولیه در قرن دوم هجری قمری هشت ضلعی بوده که در دوره های بعد به صورت جرزهای مربع یا مستطیل شکل در آمده است.

مناره مسجد، با دارا بودن تزییناتی از نوع زیر نعلبکی، از آثار به جا مانده از دوره سلجوقی به شمار می رود اما با سایر آن ها متفاوت است. در رو به روی قبله مسجد، صفه ای به عمق یک دهانه وجود دارد که کف آن در حدود ۵/۱ متر بالاتر از کف صحن است. در قرن هشتم هجری قمری، شبستان قبلی مسجد در قسمت هایی از آن دو طبقه شده و این کار با احداث سقف های کمرپوش صورت گرفته است. در دوره قاجار به بعضی از قسمت های مسجد قوس هایی اضافه شده است؛ شبستان واقع در پشت جبهه شمال غربی مسجد از قسمت های اضافه شده در این دوره می باشد.

بر روی چند ستون واقع در شبستان قبله و نیز محراب مسجد نوعی گچبری وجود دارد که شبیه به گچبری های زمان ساسانیان می باشد. از طرفی در محراب سه طاقنما وجود دارد که یکی بالای دیگری است و هر یک از دو طاقنمای بالاتر بر روی دو ستون قرار گرفته اند و دارای تزیینات گچبری زیبایی با نقش و نگارهای گیاهی و هندسی هستند.

* عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران