آمپول آتروپین سولفات یک داروی مهم در پزشکی است که از گروه آنتی‌کولینرژیک‌ها یا آنتی‌مسکارینی‌ها به شمار می‌آید. این دارو به‌طور عمده برای درمان شرایط مختلفی مانند مسمومیت با گازهای اعصاب، برادی‌کاردی (ضربان قلب کند) و در برخی از جراحی‌ها برای ایجاد آرامش در سیستم عصبی استفاده می‌شود.
آمپول آتروپین سولفات چیست؟
آمپول آتروپین سولفات (Atropine Sulfate) یک داروی آنتی‌کولینرژیک است که با مسدود کردن اثرات استیل‌کولین بر گیرنده‌های موسکارینی در بدن عمل می‌کند. این دارو معمولاً برای درمان برادی‌کاردی (کُندی ضربان قلب)، مسمومیت با ارگانوفسفات‌ها (مانند آفت‌کش‌ها)، و کاهش ترشحات قبل از جراحی استفاده می‌شود. همچنین در برخی موارد برای گشاد کردن مردمک چشم در معاینات چشمی نیز کاربرد دارد. آتروپین اثر مهاری بر روی سیستم پاراسمپاتیک دارد و باعث افزایش ضربان قلب، کاهش ترشحات بزاق و ترشحات تنفسی همچنین کاهش فعالیت عضلات گوارشی می‌شود.
ترکیب شیمیایی آمپول آتروپین سولفات
این آمپول معمولاً از ترکیبات زیر تشکیل شده است:
- آتروپین سولفات (Atropine Sulfate): مادهٔ مؤثره دارویی، یک آلکالوئید تروپانی طبیعی است که از گیاهان خانواده سولاناسه (نظیر Atropa belladonna) استخراج می‌شود.
- آب برای تزریق (Water for Injection): حلال استریل برای رقیق‌سازی و تزریق وریدی، عضلانی یا زیرجلدی دارو.
- تنظیم‌کننده‌های pH (نظیر اسید کلریدریک یا سدیم هیدروکسید): برای تنظیم pH محلول در محدوده فیزیولوژیک (معمولاً بین ۴.۵ تا ۶.۵)، به منظور افزایش پایداری و کاهش تحریک‌پذیری بافت.
در برخی فرمولاسیون‌ها، از کلرید سدیم برای ایزوتونیک کردن محلول نیز استفاده شود.
مکانیسم عمل آمپول آتروپین سولفات
آتروپین سولفات یک داروی آنتی‌کولینرژیک است که به‌طور خاص به گیرنده‌های موسکارینی در سیستم عصبی پاراسمپاتیک متصل می‌شود و اثر استیل‌کولین (انتقال‌دهنده عصبی پاراسمپاتیک) را مهار می‌کند. این کار باعث کاهش فعالیت‌های پاراسمپاتیک در اندام‌هایی چون قلب، دستگاه گوارش، مجاری تنفسی و غدد ترشحی می‌شود.
اثرات اصلی:
- قلبی: مهار اثر استیل‌کولین در گره سینوسی قلب باعث افزایش ضربان قلب (موثر در درمان برادی‌کاردی) می‌شود.
- تنفسی: کاهش ترشحات در مجاری تنفسی و شل شدن عضلات صاف باعث گشاد شدن راه‌های هوایی می‌شود.
- چشمی: موجب گشاد شدن مردمک (میدریاز) و فلج تطابق (سایکلوپلژی) می‌شود.
- گوارشی: کاهش ترشحات بزاقی، اسید معده و حرکت دستگاه گوارش.
- سیستم عصبی مرکزی (در دوزهای بالا): آتروپین می‌تواند از سد خونی-مغزی عبور کند و در دوزهای بالا موجب تحریک، گیجی یا توهم شود.
آتروپین سولفات با مسدود کردن گیرنده‌های موسکارینی، اثرات مختلفی مانند افزایش ضربان قلب، کاهش ترشحات بدن، بهبود عملکرد تنفسی و چشمی را به‌ویژه در شرایط اورژانسی ایجاد می‌کند.
کاربردهای پزشکی آمپول آتروپین سولفات
آتروپین سولفات در پزشکی به‌طور گسترده‌ای برای درمان چندین وضعیت بالینی استفاده می‌شود:
- درمان برادی‌کاردی (ضربان قلب پایین): آتروپین سولفات برای درمان برادی‌کاردی (ضربان قلب کند) در موارد اورژانسی مانند ایست قلبی استفاده می‌شود. این دارو با مهار اثرات پاراسمپاتیک سیستم عصبی بر روی قلب، باعث افزایش ضربان قلب می‌شود.
- گشاد کردن مردمک چشم (میوز): آتروپین به عنوان دارویی برای گشاد کردن مردمک چشم به‌ویژه در معاینات چشم‌پزشکی استفاده می‌شود. این اثر باعث تسهیل بررسی شبکیه و عصب بینایی می‌شود.
- درمان مسمومیت با فسفاتی‌ها و گازهای اعصاب: آتروپین در مواقع مسمومیت با گازهای اعصاب و مواد شیمیایی فسفاتی به‌عنوان پادزهر استفاده می‌شود. این دارو با مهار اثرات پاراسمپاتیک سیستم عصبی، علائمی مانند تعریق زیاد، ترشح بیش از حد بزاق، و تنفس ضعیف را کاهش می‌دهد.
- کاهش ترشح بزاق و ترشحات دستگاه تنفسی در جراحی‌ها: آتروپین گاهی برای کاهش ترشح بزاق و سایر ترشحات در طول جراحی‌های خاص به کار می‌رود. این عمل کمک می‌کند تا مشکلات تنفسی و مشکلات ناشی از ترشحات در هنگام جراحی کاهش یابد.
- درمان اختلالات گوارشی (زخم معده و روده): در برخی موارد، آتروپین برای کاهش ترشح اسید در معده و درمان بیماری‌هایی مانند زخم معده یا اختلالات گوارشی استفاده می‌شود.
- درمان حملات آسم و مشکلات تنفسی: آتروپین به‌عنوان یک داروی ضد اسپاسم در درمان مشکلات تنفسی استفاده می‌شود، به‌ویژه در مواردی که فرد دچار اسپاسم برونشیول‌ها یا تنگی نفس باشد.
- در درمان مسمومیت با آنتی‌کولینرژیک‌ها: در موارد مسمومیت با داروهای آنتی‌کولینرژیک مانند بنزوتروپین یا سایر داروهای مشابه، آتروپین برای معکوس کردن اثرات سمی این داروها به کار می‌رود.
این دارو باید با دقت و تحت نظر پزشک مصرف شود زیرا استفاده نادرست یا بیش از حد آن می‌تواند باعث عوارض جدی مانند افزایش فشار چشم، خشکی دهان، مشکلات قلبی و اختلالات سیستم عصبی شود.
دوز و نحوه مصرف آمپول آتروپین سولفات
دوز و نحوه مصرف آمپول آتروپین سولفات بسته به وضعیت بالینی بیمار و شرایط خاص متفاوت می باشد. در اینجا به موارد عمومی اشاره می‌کنم، با این حال مصرف این دارو باید تحت نظر پزشک و بر اساس دستورالعمل‌های تخصصی باشد.
دوز عمومی برای بزرگسالان:
برادی‌کاردی (ضربان قلب پایین):
- دوز اولیه: ۰.۵ میلی‌گرم تا ۱ میلی‌گرم به صورت تزریق وریدی یا عضلانی.
- تکرار دوز: در صورت نیاز، هر ۳ تا ۵ دقیقه می‌توان دوز را تکرار کرد تا حداکثر دوز ۳ میلی‌گرم برسد.
مسمومیت با گازهای اعصاب یا فسفاتی‌ها:
- دوز اولیه: ۲ میلی‌گرم (mg) به صورت تزریق وریدی یا عضلانی.
- تکرار دوز: در صورت لزوم، دوز را می‌توان هر ۵ تا ۱۵ دقیقه تکرار کرد تا علائم مسمومیت کاهش یابد.
گشاد کردن مردمک چشم (معاینات چشم‌پزشکی):
- دوز معمول: ۱ تا ۲ قطره از محلول آتروپین در هر چشم.
- تکرار دوز: ممکن است نیاز به تجویز چندین نوبت باشد.
کاهش ترشح بزاق و ترشحات در جراحی‌ها:
- دوز معمول: ۰.۴ تا ۰.۶ میلی‌گرم به صورت تزریق عضلانی یا وریدی، نیم ساعت قبل از جراحی.
دوز برای کودکان:
- برادی‌کاردی: ۰.۰۱ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، به صورت تزریق وریدی یا عضلانی.
- مسمومیت با گازهای اعصاب: ۰.۱ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، به صورت تزریق وریدی یا عضلانی.
نکات مهم:
- دوزهای ذکر شده باید به‌طور خاص برای هر بیمار با توجه به شرایط بالینی و وضعیت پزشکی او تنظیم شوند.
- در موارد اورژانسی، مانند مسمومیت یا برادی‌کاردی، دوزها معمولاً سریع و چندین بار تکرار می‌شوند.
- استفاده از آتروپین در بیماری‌هایی مانند گلوکوم (فشار چشم بالا) یا مشکلات قلبی نیازمند احتیاط است.
- در نهایت، دوز دقیق و نحوه مصرف این دارو باید توسط پزشک بر اساس تشخیص وضعیت بیمار تعیین شود.
عوارض جانبی آمپول آتروپین سولفات
آمپول آتروپین سولفات ممکن است عوارض جانبی مختلفی ایجاد کند، که شامل موارد زیر است:
عوارض شایع (نسبتاً رایج و وابسته به دوز):
- خشکی دهان
- تاری دید
- افزایش ضربان قلب (تاکی‌کاردی)
- احتباس ادرار (عدم توانایی در دفع ادرار)
- یبوست
- احساس گرما یا گرگرفتگی
- حساسیت به نور (فتوفوبیا)
- کاهش تعریق و گرمای بیش از حد بدن
عوارض جدی (نیازمند مراقبت پزشکی فوری):
- ضربان قلب بسیار سریع یا نامنظم
- گیجی شدید یا توهم
- تنفس دشوار یا تنگی نفس
- افزایش فشار داخل چشم (مخصوصاً در بیماران مبتلا به گلوکوم)
- واکنش‌های آلرژیک شدید (کهیر، تورم صورت یا زبان، دشواری در تنفس)
- بی‌قراری، اضطراب، تحریک‌پذیری
- گیجی، فراموشی موقت
- توهم یا رفتار غیرعادی (مخصوصاً در سالمندان یا کودکان)
- خواب‌آلودگی یا بی‌خوابی
در صورت بروز هر یک از علائم جدی فوق، بیمار باید بلافاصله به پزشک یا اورژانس مراجعه کند.
احتیاطات و ملاحظات در استفاده از آتروپین سولفات
پیش از استفاده از آتروپین سولفات، باید پزشک را از وجود هرگونه شرایط پزشکی خاص آگاه ساخت. برخی از شرایطی که باید در نظر گرفته شوند عبارتند از:
- بیماری‌های قلبی: مصرف آن باعث افزایش ضربان قلب می شود و در بیماران با آریتمی قلبی یا بیماری شریان کرونری باید با احتیاط زیاد مصرف شود.
- بزرگی پروستات یا احتباس ادرار: آتروپین باعث سخت‌تر شدن تخلیه مثانه می شود، بنابراین در بیماران با پروستات بزرگ یا اختلالات مجاری ادراری باید با دوز پایین‌تر و احتیاط مصرف شود.
- فلج ایلئوس یا انسداد گوارشی: در مواردی که حرکات روده متوقف شده یا انسداد وجود دارد، استفاده از آتروپین معمولا وضعیت را بدتر می کند.
- افزایش دمای بدن (هایپرترمی): آتروپین با کاهش تعریق می‌تواند دمای بدن را افزایش دهد؛ در هوای گرم یا هنگام تب بالا باید مراقبت شود.
- سالمندان و کودکان: این دو گروه حساس‌ترند و در برخی موارد به دوزهای پایین‌تر هم واکنش شدید نشان می دهند (مانند گیجی، توهم، توهمات بینایی، اضطراب یا تشنج).
- بارداری و شیردهی: ایمنی آتروپین در دوران بارداری و شیردهی به‌طور کامل مشخص نیست. تنها در صورتی باید مصرف شود که فواید آن از خطرات احتمالی بیشتر باشد. مشورت با پزشک ضروری است.
موارد منع مصرف مطلق آتروپین سولفات:
- گلوکوم زاویه بسته (Angle-closure Glaucoma)
- حساسیت (آلرژی) به آتروپین یا سایر آنتی‌کولینرژیک‌ها
- انسداد کامل دستگاه گوارش (ileus یا obstruction)
- احتباس کامل ادرار
- میاستنی گراویس (Myasthenia Gravis)
تداخلات دارویی با آتروپین سولفات
تداخلات دارویی آتروپین سولفات بسیار مهم هستند، چون این دارو اثرات آنتی‌کولینرژیکی قوی دارد و می‌تواند با داروهای مختلفی تداخل داشته باشد و عوارض ناخواسته ایجاد کند یا اثربخشی برخی داروها را تغییر دهد.
در ادامه، تداخلات مهم و رایج آتروپین آورده شده است:
- داروهای آنتی‌کولینرژیک دیگر مانند هیووسین، دی‌سایکلومین، تری‌هگزی‌فنیدیل، بنزتروپین
- آنتی‌هیستامین‌ها (ضد حساسیت‌ها) مانند دیفن‌هیدرامین، کلرفنیرامین، لوراتادین
- داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای مانند آمی‌تریپتیلین، ایمی‌پرامین
- داروهای ضد روان‌پریشی (آنتی‌سایکوتیک‌ها) مانند کلرپرومازین، هالوپریدول، کوئتیاپین
- دیگوکسین (برای مشکلات قلبی)
- مهارکننده‌های مونوآمین‌اکسیداز (MAOIs) مانند فنلزین و ترانیل‌سیپرومین
- داروهای خواب‌آور یا آرام‌بخش (بنزودیازپین‌ها، زولپیدم و …)
- داروهای ضدفشار خون یا ضد آریتمی
- الکل و نوشیدنی های الکلی
پیش از تجویز یا استفاده از آتروپین، پزشک باید فهرست کامل داروهای مصرفی بیمار را بررسی کند، از جمله:
- داروهای گیاهی
- مکمل‌ها
- داروهای بدون نسخه (OTC) و با نسخه
نکات نگهداری آتروپین سولفات
- در دمای اتاق (۲۰–۲۵ درجه سانتی‌گراد) نگهداری شود.
- از نور مستقیم، گرمای زیاد و یخ‌زدگی محافظت گردد.
- داخل بسته‌بندی اصلی و دور از دسترس کودکان باشد.
- در صورت تغییر رنگ یا کدورت محلول، از مصرف آن خودداری شود.
- پیش از مصرف، تاریخ انقضا بررسی شود.
نکات پایانی
آتروپین سولفات دارویی حیاتی است که در شرایط خاص و اورژانسی جان بیماران را نجات می‌دهد. اما به دلیل اثرات قوی آن، فقط باید زیر نظر پزشک مصرف شود. رعایت کامل توصیه‌های پزشکی، دقت در اطلاع‌رسانی درباره داروهای مصرفی دیگر، و آگاهی از علائم هشداردهنده از مهم‌ترین نکات در مصرف ایمن این داروست. نگهداری صحیح آن نیز در حفظ اثرگذاری دارو نقش مهمی دارد.
منبع:
Atropine Sulfate
