اختلال مصرف الکل، که به عنوان الکلیسم نیز شناخته می‌شود، یک بیماری مزمن و پیش‌رونده با وابستگی جسمی و روانی به الکل است که می‌تواند تأثیرات مخربی بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی فرد بگذارد؛ در حالی که الکل به عنوان یکی از رایج‌ترین مواد روان‌گردان در جهان شناخته می‌شود و مصرف متعادل آن در برخی فرهنگ‌ها پذیرفته شده است، سوءمصرف و وابستگی به آن اغلب منجر به بروز مشکلات گسترده در زندگی فردی و اجتماعی می‌شود.
الکلیسم چیست؟
الکلیسم یا اختلال مصرف الکل یک بیماری مزمن و پیش‌رونده است که با وابستگی جسمی و روانی به الکل مشخص می‌شود. افراد مبتلا به این اختلال، کنترل خود را بر میزان و دفعات مصرف الکل از دست می‌دهند و علیرغم آگاهی از پیامدهای منفی آن، به نوشیدن ادامه می‌دهند. این وضعیت می‌تواند تأثیرات مخربی بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی فرد داشته باشد و در صورت عدم درمان، منجر به مشکلات جدی مانند بیماری‌های کبدی، اختلالات عصبی، مشکلات رفتاری و تخریب روابط اجتماعی شود.
علل و عوامل مؤثر بر اختلال مصرف الکل
اعتیاد به الکل تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد که می‌توان آن‌ها را در چهار دسته‌ی عوامل ژنتیکی، روان‌شناختی، عوامل زیستی و محیطی بررسی کرد:
- عوامل ژنتیکی: تحقیقات نشان داده‌اند که وراثت نقش مهمی در گرایش به الکل دارد. افرادی که در خانواده‌های دارای سابقه‌ی اعتیاد به الکل متولد می‌شوند، بیشتر در معرض خطر وابستگی به الکل قرار دارند.
- عوامل روان‌شناختی: برخی مشکلات روانی مانند افسردگی، اضطراب، استرس شدید و اختلالات شخصیتی می‌توانند افراد را به سمت مصرف الکل سوق دهند. بسیاری از افراد برای فرار از مشکلات روحی یا افزایش حس شادی و آرامش موقت، به نوشیدن الکل روی می‌آورند.
- عوامل زیستی: تغییرات در سیستم عصبی مرکزی، به ویژه عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و سروتونین، می‌تواند در ایجاد وابستگی به الکل نقش داشته باشد.
- عوامل محیطی و اجتماعی: دسترسی آسان به الکل، فشار همسالان، تبلیغات رسانه‌ای، سبک زندگی و فرهنگ جامعه در میزان گرایش به مصرف الکل تأثیر زیادی دارد. همچنین، افرادی که در محیط‌هایی رشد کرده‌اند که مصرف الکل رایج است، بیشتر در معرض خطر وابستگی قرار دارند.
ترکیب این عوامل می‌تواند خطر اعتیاد به الکل را افزایش داده و کنترل مصرف را برای فرد دشوار کند.
علائم و نشانه‌های اختلال مصرف الکل
معیارهای تشخیصی شامل:
- ناتوانی در کنترل میزان مصرف الکل.
- افزایش تدریجی میزان مصرف برای دستیابی به تأثیرات مشابه (تحمل).
- تجربه علائم ترک مانند اضطراب، تعریق و لرزش در صورت قطع مصرف.
- بی‌توجهی به مسئولیت‌های شغلی، خانوادگی و اجتماعی به دلیل مصرف الکل.
- ادامه مصرف علیرغم آگاهی از پیامدهای منفی آن.
این معیارها نشان‌دهنده تغییرات عمده در ساختار شناختی و رفتاری فرد مبتلا به الکلیسم است.
عوارض مصرف مزمن الکل
اختلال مصرف الکل یا الکلیسم می‌تواند عوارض جدی و گسترده‌ای بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی فرد داشته باشد. برخی از مهم‌ترین این عوارض شامل موارد زیر است:
عوارض جسمی:
- آسیب کبدی: مصرف طولانی‌مدت الکل می‌تواند منجر به کبد چرب، هپاتیت الکلی و سیروز کبدی شود.
- بیماری‌های قلبی: افزایش فشار خون، نارسایی قلبی و نامنظمی ضربان قلب از جمله تأثیرات الکل بر قلب است.
- اختلالات گوارشی: زخم معده، التهاب لوزالمعده (پانکراتیت) و افزایش خطر سرطان دستگاه گوارش از عوارض مصرف مزمن الکل هستند.
- تضعیف سیستم ایمنی: مصرف طولانی‌مدت الکل باعث کاهش توانایی بدن در مقابله با عفونت‌ها و بیماری‌ها می‌شود.
- نقص‌های عصبی: مصرف مداوم الکل منجر به اختلالات حافظه، زوال عقل (دمانس الکلی) و آسیب به سیستم عصبی محیطی می‌شود.
عوارض روانی:
- افسردگی و اضطراب: مصرف مداوم الکل می‌تواند علائم افسردگی و اضطراب را تشدید کند و حتی منجر به افکار خودکشی شود.
- اختلال در تصمیم‌گیری و قضاوت: مصرف طولانی‌مدت الکل عملکرد شناختی را مختل کرده و توانایی تصمیم‌گیری صحیح را کاهش می‌دهد.
- توهم و روان‌پریشی: در برخی موارد، وابستگی شدید به الکل منجر به اختلالات روان‌پریشی مانند هذیان و توهم می شود.
عوارض اجتماعی:
- مشکلات شغلی و تحصیلی: کاهش عملکرد فرد در محیط کار یا تحصیل و افزایش احتمال اخراج یا ترک تحصیل.
- اختلال در روابط خانوادگی و اجتماعی: درگیری‌های خانوادگی، مشکلات زناشویی و کاهش روابط اجتماعی از تأثیرات رایج الکل است.
- افزایش رفتارهای پرخطر: مصرف الکل می‌تواند منجر به رانندگی پرخطر، درگیری‌های فیزیکی، خشونت خانگی و رفتارهای غیرمسئولانه شود.
- مشکلات قانونی: بسیاری از افرادی که به مصرف مزمن الکل دچار هستند، به دلیل رفتارهای ناشی از مستی، دچار مشکلات قانونی مانند تصادفات رانندگی یا درگیری‌های اجتماعی می‌شوند.
مصرف طولانی‌مدت الکل نه‌تنها سلامت فرد را به خطر می‌اندازد، بلکه پیامدهای منفی گسترده‌ای برای خانواده و جامعه نیز دارد.
روش‌های تشخیص اختلال مصرف الکل
تشخیص اختلال مصرف الکل یا الکلیسم نیازمند بررسی دقیق سابقه‌ی مصرف فرد، علائم وابستگی و تأثیرات آن بر زندگی شخصی، اجتماعی و سلامت جسمانی او است. پزشکان و متخصصان از روش‌های مختلفی برای ارزیابی این اختلال استفاده می‌کنند که شامل موارد زیر است:
مصاحبه بالینی و ارزیابی پزشکی
پزشک یا روان‌پزشک از فرد درباره‌ی میزان و الگوی مصرف الکل، تغییرات رفتاری، مشکلات جسمی و روانی مرتبط با الکل سؤال می‌کند. بررسی سابقه خانوادگی اعتیاد و شرایط روانی فرد نیز در این مرحله انجام می‌شود.
معیارهای تشخیصی (DSM-5)
انجمن روان‌پزشکی آمریکا در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، معیارهای زیر را برای تشخیص اختلال مصرف الکل یا الکلیسم تعریف کرده است. اگر فرد در طی 12 ماه گذشته حداقل دو مورد از این علائم را تجربه کرده باشد، ممکن است دچار این اختلال باشد:
- مصرف بیشتر یا طولانی‌تر از حد برنامه‌ریزی‌شده
- تمایل مکرر برای کاهش مصرف یا تلاش‌های ناموفق برای ترک
- صرف زمان زیاد برای تهیه، مصرف یا بهبودی از اثرات الکل
- اشتیاق شدید (میل غیرقابل‌کنترل) به مصرف الکل
- اختلال در انجام مسئولیت‌های شغلی، تحصیلی یا خانوادگی
- ادامه‌ی مصرف علیرغم ایجاد مشکلات اجتماعی و شخصی
- کنار گذاشتن فعالیت‌های مهم شغلی، تفریحی یا اجتماعی به دلیل مصرف الکل
- مصرف مداوم حتی در شرایطی که برای سلامتی خطرناک است (مثلاً هنگام رانندگی)
- تداوم مصرف با وجود آگاهی از مشکلات جسمی و روانی ناشی از الکل
- نیاز به مصرف مقادیر بیشتری از الکل برای دستیابی به همان اثر
- بروز نشانه‌هایی مانند لرزش، تعریق، اضطراب یا تهوع هنگام کاهش مصرف
درجه‌ی شدت اختلال بر اساس تعداد علائم موجود تعیین می‌شود:
- خفیف: 2 تا 3 علامت
- متوسط: 4 تا 5 علامت
- شدید: 6 علامت یا بیشتر
آزمایش‌های پزشکی
برای بررسی تأثیرات الکل بر بدن، پزشک معمولا آزمایش‌های زیر را انجام می دهد:
- آزمایش‌های عملکرد کبد بررسی آنزیم‌های کبدی مانند GGT، AST، ALT
- سطح الکل در خون (BAL)
- آزمایشات عمومی سلامت برای بررسی کمبودهای تغذیه‌ای، کم‌خونی و مشکلات کلیوی
پرسش‌نامه‌ها و ابزارهای غربالگری
برخی از پرسش‌نامه‌های استاندارد برای تشخیص اختلال مصرف الکل شامل موارد زیر است:
- AUDIT آزمون شناسایی اختلال مصرف الکل
- CAGE Questionnaire
- MAST (Michigan Alcohol Screening Test)
تشخیص اختلال مصرف الکل یا الکلیسم نیازمند بررسی جامع توسط پزشک، روان‌پزشک یا متخصص ترک اعتیاد است. ترکیب مصاحبه‌ی بالینی، معیارهای تشخیصی، آزمایش‌های پزشکی و ابزارهای غربالگری به شناسایی این اختلال و تعیین شدت آن کمک می‌کند.
روش‌های درمانی اختلال مصرف الکل
درمان اختلال مصرف الکل یک فرایند چندمرحله‌ای است که بسته به شدت وابستگی، وضعیت جسمی و روانی فرد و حمایت‌های اجتماعی او، می‌تواند شامل روش‌های دارویی، روان‌درمانی و حمایت‌های اجتماعی باشد. مهم‌ترین روش‌های درمانی عبارت‌اند از:
1. سم‌زدایی و مدیریت ترک الکل
اولین مرحله درمان، قطع مصرف و کنترل علائم ترک است. برخی از این علائم شامل اضطراب، لرزش، تعریق، تهوع، بی‌خوابی و در موارد شدید، تشنج و هذیان است. درمان می‌تواند در محیط بیمارستانی یا در خانه تحت نظارت پزشک انجام شود.
داروهای مورد استفاده در مرحله ترک:
- بنزودیازپین‌ها (مانند دیازپام و لورازپام) برای کاهش علائم ترک
- ویتامین B1 تیامین برای جلوگیری از آسیب‌های عصبی ناشی از کمبود ویتامین
- هیدراتاسیون و تغذیه مناسب برای بهبود وضعیت بدنی فرد
2. درمان‌های دارویی برای کاهش میل به الکل
پس از عبور از مرحله ترک، برخی داروها به کاهش ولع مصرف و جلوگیری از بازگشت کمک می‌کنند:
- دی‌سولفیرام (Disulfiram): با ایجاد واکنش شدید (حالت تهوع، استفراغ، سردرد) در صورت مصرف الکل، فرد را از نوشیدن منصرف می‌کند.
- نالترکسون (Naltrexone): میل به الکل را کاهش داده و لذت ناشی از مصرف را کم می‌کند.
- آکامپروسات (Acamprosate): برای متعادل‌سازی تغییرات شیمیایی مغز پس از ترک الکل به کار می‌رود و میل به مصرف را کاهش می‌دهد.
3. روان‌درمانی و مشاوره
- رفتاردرمانی شناختی (CBT): کمک به شناسایی و اصلاح الگوهای فکری و رفتاری که منجر به اختلال مصرف الکل می‌شوند.
- درمان انگیزشی (MET): تقویت انگیزه فرد برای ترک و پایبندی به درمان.
- درمان گروهی: حضور در جلسات درمان گروهی (مانند جلسات الکلی‌های گمنام – AA) که به فرد کمک می‌کند از حمایت اجتماعی بهره‌مند شود.
4. حمایت‌های اجتماعی و خانوادگی
- حمایت خانواده و دوستان: نقش مهمی در ایجاد انگیزه و جلوگیری از بازگشت دارد.
- برنامه‌های حمایتی (مانند گروه‌های 12 قدمی): این برنامه‌ها به افراد کمک می‌کنند از طریق حمایت اجتماعی و ایجاد تغییرات مثبت، مصرف الکل را کنار بگذارند.
5. تغییر سبک زندگی و پیشگیری از بازگشت
- مدیریت استرس و هیجانات: یادگیری تکنیک‌های آرام‌سازی مانند مدیتیشن و ورزش.
- ایجاد محیط سالم: دوری از موقعیت‌هایی که مصرف الکل را تحریک می‌کنند.
- تغذیه و ورزش: بهبود تغذیه و انجام فعالیت‌های بدنی برای حفظ سلامت جسمی و روانی.
درمان اختلال مصرف الکل یک فرایند چندمرحله‌ای و طولانی‌مدت است که نیاز به ترکیبی از درمان‌های دارویی، روان‌شناختی و حمایت‌های اجتماعی دارد. مهم‌ترین عامل موفقیت، تعهد فرد به ترک و دریافت حمایت مناسب از متخصصان و اطرافیان است.
نکات پایانی
اختلال مصرف الکل یا الکلیسم یک مشکل پیچیده و چندعاملی است که نیاز به توجه جدی از سوی جوامع پزشکی و اجتماعی دارد. پیشگیری، آگاهی‌بخشی و ارائه درمان‌های مؤثر می‌توانند در کاهش شیوع و پیامدهای این اختلال نقش مهمی ایفا کنند. درمان‌های ترکیبی شامل مداخلات دارویی، روان‌شناختی و حمایت‌های اجتماعی می‌توانند به افراد کمک کنند تا وابستگی خود را کاهش داده و زندگی سالم‌تری را تجربه کنند.
منبع:
Alcohol Use Disorder
