پانکراتیت یا التهاب پانکراس یک بیماری جدی است که در اثر التهاب غده پانکراس ایجاد می‌شود. پانکراس یک اندام حیاتی در بدن است که نقش مهمی در هضم غذا و تنظیم قند خون دارد. این بیماری می‌تواند به‌صورت حاد یا مزمن بروز کند و در صورت عدم درمان به موقع، منجر به عوارض جدی شود.
پانکراتیت چیست؟
پانکراتیت به التهاب پانکراس گفته می‌شود که می‌تواند به صورت ناگهانی (حاد) یا تدریجی و بلندمدت (مزمن) بروز کند. در این بیماری، آنزیم‌های گوارشی قبل از ورود به روده فعال شده و باعث آسیب به بافت‌های پانکراس می‌شوند.
آناتومی و عملکرد پانکراس
پانکراس در ناحیه خلف بطنی قرار داشته و از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
- بخش برون‌کری: شامل سلول‌های آلفا (ترشح‌کننده گلوکاگون) و سلول‌های بتا (ترشح‌کننده انسولین) است. این سلول‌ها در تنظیم سطح قند خون نقش حیاتی دارند.
- بخش درون‌کری: این قسمت مسئول تولید آنزیم‌های گوارشی مانند آمیلوز، لیپاز و پروتئاز است که در فرآیند هضم مواد غذایی بسیار موثر می‌باشند.
انواع پانکراتیت
- پانکراتیت حاد: در این نوع، التهاب به طور ناگهانی آغاز شده و در اغلب موارد طی چند روز بهبود می‌یابد. اما در موارد شدید، منجر به نکروز (مرگ بافتی) و حتی نارسایی چندعضوی می گردد.
- پانکراتیت مزمن: در صورتی که التهاب به‌طور مکرر اتفاق بیفتد، وضعیت حاد به پانکراتیت مزمن تبدیل می‌شود. این نوع التهاب به تخریب تدریجی بافت پانکراس منجر شده و عملکرد آن را کاهش می‌دهد. نتیجه این تغییرات، بروز مشکلات گوارشی و افزایش خطر ابتلا به دیابت است.
علل بروز پانکراتیت
التهاب پانکراس می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. برخی از عوامل شایع شامل موارد زیر هستند:
- سنگ‌های صفراوی: یکی از رایج‌ترین علل پانکراتیت حاد، سنگ‌های صفراوی است. این سنگ‌ها می‌توانند مجرای صفراوی یا پانکراس را مسدود کرده و منجر به التهاب پانکراس شوند.
- مصرف الکل: مصرف بیش از حد الکل یکی از دلایل اصلی پانکراتیت مزمن است. الکل می‌تواند به مرور زمان موجب آسیب به سلول‌های پانکراس شده و التهاب مداوم ایجاد کند.
- افزایش سطح چربی خون (هیپرتری‌گلیسریدمی): سطح بالای تری‌گلیسرید در خون (معمولاً بیش از ۱۰۰۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر) می‌تواند باعث تحریک التهاب پانکراس شود.
- عفونت‌ها: برخی عفونت‌های ویروسی، مانند اوریون، ویروس کوکساکی و سیتومگالوویروس، می‌توانند باعث بروز پانکراتیت شوند.
- مصرف برخی داروها: برخی داروها از جمله استروژن‌ها، دیورتیک‌های تیازیدی، داروهای ضدصرع (مانند والپروات) و برخی داروهای سرطانی باعث التهاب پانکراس می شوند.
- ضربه یا جراحی شکم: آسیب‌های مستقیم به ناحیه شکم، از جمله تصادفات، جراحی‌های شکمی یا اقدامات پزشکی مانند ERCP (کلانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد آندوسکوپیک) می‌تواند منجر به پانکراتیت شود.
- بیماری‌های خودایمنی: در برخی موارد، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌های پانکراس حمله کرده و موجب التهاب مزمن می‌شود.
- اختلالات ژنتیکی و ارثی: برخی جهش‌های ژنتیکی، مانند نقص در ژن CFTR (مرتبط با فیبروز کیستیک)، می‌توانند خطر ابتلا به پانکراتیت را افزایش دهند.
- عدم تعادل کلسیم خون (هیپرکلسمی): افزایش بیش از حد سطح کلسیم خون (معمولاً ناشی از پرکاری غدد پاراتیروئید) می‌تواند باعث تشکیل سنگ‌های پانکراسی و تحریک التهاب شود.
- تومورها و سرطان پانکراس: وجود تومور در پانکراس یا سرطان پانکراس ، مجاری پانکراسی را مسدود کرده و باعث التهاب شود.
هر یک از این عوامل می‌توانند به‌تنهایی یا در ترکیب با یکدیگر باعث ایجاد پانکراتیت شوند. شناسایی علت اصلی در هر بیمار، نقش مهمی در انتخاب روش درمان و پیشگیری از عود بیماری دارد.
علائم پانکراتیت
علائم پانکراتیت بسته به نوع حاد یا مزمن بودن بیماری می‌تواند متفاوت باشد:
پانکراتیت حاد:
- درد شدید شکمی: اغلب در ناحیه فوقانی شکم شروع می‌شود و به پشت یا شانه‌ها منتشر می شود.
- تهوع و استفراغ: همراه با درد شدید به‌ویژه در ابتدای بیماری.
- تب و افزایش ضربان قلب: نشانه‌هایی از التهاب و استرس سیستمیک بدن.
- احساس تورم یا نفخ شکمی: در برخی موارد، التهاب باعث افزایش اندازه و نفخ شکم می شود.
پانکراتیت مزمن:
- درد مزمن شکمی: معمولاً درد مداوم یا متناوب در ناحیه شکم است که با زمان شدت می گیرد.
- اختلالات هضمی: کاهش عملکرد آنزیم‌های گوارشی منجر به بد هضمی، سوءجذب و اسهال چرب (استئاتوره) می‌شود.
- کاهش وزن و سوءتغذیه: به دلیل کاهش جذب مواد مغذی در طول زمان.
- دیابت: تخریب تدریجی سلول‌های بتا می‌تواند باعث بروز یا تشدید دیابت شود.
شناسایی سریع علائم و مراجعه به پزشک برای تشخیص دقیق، از بروز عوارض جدی جلوگیری می‌کند.
درد پانکراتیت چگونه تجربه می‌شود؟
درد ناشی از التهاب پانکراس معمولاً شدید بوده و در ناحیه شکم احساس می‌شود که معمولا به پشت نیز منتقل می شود. در موارد حاد، درد بسیار تند و نافذ است و حتی لمس شکم می‌تواند آن را تشدید کند. در پانکراتیت مزمن، درد به صورت دوره‌ای ظاهر می شود، اما معمولاً به صورت مداوم همراه است و به ندرت کاملاً از بین می‌رود.
حالت هایی که در آن درد بیشتر می‌شود:
- دراز کشیدن به صورت صاف
- سرفه
- فعالیت‌های ورزشی
- خوردن غذا به میزان زیاد
حالت هایی که در آن درد کمتر می‌شود:
- نشستن به صورت قائم
- خم شدن به جلو
- جمع شدن به شکل توپ
- کاهش میزان مصرف غذا
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت بروز علائمی مانند درد شدید شکمی، استفراغ مداوم، کاهش وزن غیرطبیعی یا مدفوع چرب، مراجعه فوری به پزشک ضروری است. پانکراتیت، به‌ویژه نوع حاد آن، می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند و نیاز به مراقبت پزشکی فوری داشته باشد.
روش‌های تشخیص پانکراتیت
تشخیص التهاب پانکراس بر اساس ترکیبی از ارزیابی بالینی، آزمایش‌های خون و ابزارهای تصویربرداری انجام می‌شود:
- آزمایش‌های خونی: تعیین سطوح آنزیم‌های پانکراتیک (آمیلوز و لیپاز) که در صورت التهاب افزایش می‌یابند.
- اولتراسونوگرافی شکمی: برای بررسی سنگ‌های صفراوی و تغییرات ساختاری در پانکراس.
- CT اسکن و MRI: برای ارزیابی دقیق‌تر میزان آسیب و عوارض مرتبط.
- آزمایش‌های تکمیلی: در موارد مزمن، نیاز به آنزیم‌های اختصاصی و بررسی‌های ژنتیکی می باشد.
روش‌های درمان پانکراتیت
درمان پانکراتیت بسته به نوع (حاد یا مزمن) و شدت بیماری متفاوت است. در ادامه به روش‌های معمول درمانی اشاره می‌شود:
درمان در پانکراتیت حاد
- مدیریت حمایتی: شامل استراحت روده‌ای (عدم مصرف خوراک دهانی) و تزریق مایعات و الکترولیت‌ها برای حفظ فشار خون و جلوگیری از نارسایی اندامی.
- آنتی‌بیوتیک‌ها: در صورت بروز عفونت ثانویه.
- مدیریت درد: استفاده از داروهای مسکن جهت کنترل درد شدید.
- مداخلات جراحی: در مواردی که مشکلات ساختاری مانند انسداد شدید مجرای پانکراس یا تشکیل کیست‌های پانکراتیک وجود داشته باشد.
درمان در پانکراتیت مزمن
- تغییرات سبک زندگی: ترک مصرف الکل و تنظیم رژیم غذایی کم چربی.
- درمان دارویی: استفاده از آنزیم‌های جایگزین برای بهبود هضم غذا و داروهای ضد درد.
- مدیریت دیابت: در صورت بروز اختلال در ترشح انسولین.
- مداخلات اندوسکوپی یا جراحی: در مواقعی که مشکلات ساختاری یا تشکیل کیست‌ها و نارسایی‌های مزمن پیش می‌آید.
در هر دو نوع پانکراتیت، نظارت و پیگیری دقیق توسط تیم پزشکی اهمیت فراوانی دارد تا بتوان از بروز عوارض جدی جلوگیری کرده و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشید.
پیشگیری از پانکراتیت
پیشگیری از پانکراتیت به مدیریت عوامل خطر و ایجاد تغییرات در سبک زندگی بستگی دارد. رعایت نکات زیر می‌تواند به حفظ سلامت پانکراس و کاهش احتمال بروز این بیماری کمک کند:
- ترک یا کاهش مصرف الکل: مصرف الکل یکی از اصلی‌ترین عوامل ایجاد پانکراتیت است؛ بنابراین، محدود کردن یا قطع مصرف آن می‌تواند ریسک ابتلا به این بیماری را به شدت کاهش دهد.
- رژیم غذایی سالم و متعادل: مصرف غذاهای کم چرب و افزایش مصرف میوه‌ها، سبزیجات و مواد غذایی غنی از فیبر می‌تواند فشار وارد بر پانکراس را کاهش دهد. همچنین، اجتناب از غذاهای فرآوری‌شده و چرب، به سلامت سیستم گوارشی کمک می‌کند.
- مدیریت سطح چربی خون: کنترل سطح تری‌گلیسرید و سایر چربی‌های خون از طریق رژیم غذایی مناسب، ورزش منظم و در صورت نیاز دارودرمانی، از بروز پانکراتیت جلوگیری می‌کند.
- پیگیری عوامل ژنتیکی و خانوادگی: در صورت وجود سابقه خانوادگی یا علائم هشداردهنده، مشاوره و بررسی‌های ژنتیکی می‌تواند به شناسایی زودهنگام خطر و اقدامات پیشگیرانه کمک کند.
- مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای: کنترل بیماری‌هایی مانند دیابت و اختلالات کلسیم خون از طریق پیگیری منظم و درمان مناسب، از بروز عوارض و تحریک التهاب پانکراس جلوگیری می‌کند.
- مراقبت‌های پزشکی منظم: مراجعه دوره‌ای به پزشک برای ارزیابی وضعیت سلامتی و انجام آزمایش‌های پیشگیرانه می‌تواند به تشخیص زودهنگام هرگونه تغییر در عملکرد پانکراس و اجرای اقدامات مناسب کمک کند.
با رعایت این نکات و تغییرات سبک زندگی، می‌توان ریسک بروز پانکراتیت را به میزان قابل توجهی کاهش داد.
نکات پایانی
پانکراتیت یک بیماری مهم و گاهی تهدیدکننده حیات است که نیاز به تشخیص و درمان سریع دارد. شناخت علل، علائم و روش‌های درمانی آن می‌تواند به جلوگیری از بروز این بیماری کمک کند. داشتن سبک زندگی سالم و مراجعه به پزشک در صورت مشاهده علائم، می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کند.
منبع:
Pancreatitis
