کما یا حالت اغما چیست؟

کما یا اغما حالتی از بی‌هوشی طولانی‌مدت است که در آن فرد به تحریکات خارجی و محیطی واکنش نشان نمی‌دهد. این وضعیت می‌تواند از چند روز تا چند ماه یا حتی سال‌ها ادامه داشته باشد. برخلاف خواب معمولی، فردی که در کما است نمی‌تواند بیدار شود و هیچ گونه آگاهی یا درکی از محیط اطراف خود ندارد. اغلب این وضعیت به دلیل آسیب به مغز ایجاد می‌شود، اما ممکن است عوامل دیگری نیز در آن نقش داشته باشند.

در این مقاله به بررسی مفهوم کما، علل و عوامل ایجادکننده آن، روش‌های تشخیص، درمان و همچنین پیش‌آگاهی این وضعیت می‌پردازیم.

کما چیست؟

کما یک وضعیت پزشکی جدی است و یک نوع بی‌هوشی طولانی‌مدت می باشد. در این حالت، مغز فرد نمی‌تواند به‌طور طبیعی عمل کند و فرد به تحریکات محیطی، مانند صدا یا درد، واکنش نشان نمی‌دهد. این وضعیت شبیه به خواب عمیق است اما برخلاف خواب، فرد نمی‌تواند به راحتی بیدار شود و هیچ گونه آگاهی از زمان و مکان ندارد.

از نظر علمی، کما یا اغما حالتی است که در آن سطح هوشیاری به‌شدت کاهش یافته و عملکرد مغز مختل می‌شود. این وضعیت ممکن است به دلیل آسیب‌های مغزی، اختلالات متابولیکی، مسمومیت دارویی یا مشکلات دیگر ایجاد شود.

علائم کما

فردی که در کما است، معمولاً ویژگی‌های زیر را دارد:

• عدم پاسخ به تحریکات محیطی مانند صدا، نور، لمس، یا درد .
• چشم‌های فرد در اغما معمولاً بسته هستند و حتی در صورت باز بودن، حرکات غیرارادی چشم ممکن است مشاهده شود.
• عدم توانایی در برقراری ارتباط با دیگران.
• حرکات غیرارادی اعضای بدن .
• تنفس نامنظم.

علل کما

اغما می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. برخی از رایج‌ترین عوامل عبارتند از:

1. آسیب‌های تروماتیک مغز : تصادفات رانندگی، سقوط از ارتفاع، یا ضربه به سر می‌تواند به آسیب مغزی منجر شود که ممکن است فرد را وارد کمای تروماتیک (Traumatic Coma) کند. در این شرایط، مغز ممکن است دچار خونریزی، ورم یا فشار زیاد شود.
2. سکته مغزی : سکته مغزی زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به مغز قطع شود یا کاهش یابد، که می‌تواند به آسیب‌های جدی مغزی منجر شود. این آسیب ممکن است به اندازه‌ای شدید باشد که فرد وارد کما(Stroke-induced Coma) شود.
3. اختلالات متابولیکی و سیستمیک : مشکلاتی مانند دیابت (به ویژه در صورت افت شدید قند خون)، نارسایی کلیه، و اختلالات کبدی می‌توانند تعادل شیمیایی بدن را مختل کنند و به کما منجر شوند.
4. عفونت‌های مغزی : عفونت‌هایی مانند مننژیت یا آنسفالیت می‌توانند به تورم مغز منجر شوند و در صورت عدم درمان به‌موقع، فرد را وارد کما (Infectious Coma) می کنند.
5. کمبود اکسیژن : در صورتی که مغز برای مدت طولانی از اکسیژن محروم بماند (مانند غرق‌شدن یا ایست قلبی)، ممکن است آسیب‌های جدی به مغز وارد شود که منجر به کما (Hypoxic Coma) می‌شود.
6. مسمومیت دارویی یا مصرف بیش از حد مواد مخدر: مصرف بیش از حد الکل، مواد مخدر یا داروهای آرام‌بخش می‌تواند فعالیت مغز را کند کرده و منجر به بی‌هوشی طولانی مدت یا کمای (Toxic or Drug-induced Coma) شود.

کمای مصنوعی (Medically Induced Coma) چیست؟

کمای مصنوعی حالتی است که به‌طور عمدی و تحت نظر پزشکان با استفاده از داروهای آرام‌بخش قدرتمند (مانند باربیتورات‌ها) ایجاد می‌شود تا فعالیت مغز را کاهش دهد. این روش در شرایط بحرانی مانند آسیب‌های شدید مغزی، خونریزی داخل جمجمه، یا تورم مغز به کار می‌رود تا فشار داخل جمجمه کاهش یابد و مغز فرصت ترمیم پیدا کند. همچنین در برخی جراحی‌های پیچیده یا پس از تشنج‌های کنترل‌ناپذیر استفاده می‌شود تا از آسیب‌های بیشتر به مغز جلوگیری شود. هدف اصلی از کمای مصنوعی، محافظت از مغز و بهبود شرایط بیمار است.

روش‌های تشخیص کما

تشخیص کما یا اغما یک فرآیند پیچیده است و نیاز به ارزیابی دقیق دارد. پزشکان از روش‌های مختلفی برای تشخیص و ارزیابی شدت کما استفاده می‌کنند:

• معاینه بالینی (بررسی واکنش‌های فیزیکی مانند واکنش مردمک چشم به نور، پاسخ به تحریکات دردناک، و سطح هوشیاری بیمار)
• آزمایش‌های خون
• نوار مغزی (EEG)
• تصویربرداری مغزی (سی‌تی اسکن ، ام‌آر‌آی و الکتروانسفالوگرام)

یکی دیگر از روش های تشخیص نمره‌بندی گلاسکو کما (Glasgow Coma Scale) می باشد . این روش یک ابزار پزشکی است که برای ارزیابی سطح هوشیاری افراد در وضعیت اغما یا پس از آسیب مغزی استفاده می‌شود و شامل سه بخش اصلی است:

1. باز کردن چشم‌ها (از ۱ تا ۴)
2. پاسخ کلامی (از ۱ تا ۵)
3. پاسخ‌های حرکتی (از ۱ تا ۶)

به این صورت که پزشک به هر پاسخ بر اساس تشخیص خود، نمره می دهد . نتیجه ی این ارزیابی نمره‌ای از ۳ تا ۱۵ دارد که نمره ۱۵ نشان‌دهنده هوشیاری کامل است، در حالی که نمره‌های پایین‌تر نشان‌دهنده کما یا آسیب مغزی شدیدتر هستند. به‌طور کلی، نمره گلاسکو کما به پزشکان کمک می‌کند تا وضعیت مغزی بیمار را ارزیابی کنند و تصمیمات درمانی مناسب‌تری بگیرند.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

کما یا اغما یک وضعیت اورژانسی است و نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارد. اگر شما یا شخصی در اطراف شما علائمی را نشان می‌دهد که ممکن است به کما منجر شود، فوراً باید به پزشک مراجعه کنید یا با اورژانس تماس بگیرید. در زیر، برخی از علائم هشداردهنده‌ای که نیاز به توجه فوری دارند، آورده شده است:

• از دست دادن ناگهانی هوشیاری
• عدم پاسخگویی به تحریکات محیطی
• علائم آسیب و ضربه به مغز یا جمجمه
• تشنج‌های طولانی‌مدت یا تکرارشونده
• علائم سکته مغزی
• افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی)
• مصرف بیش از حد دارو یا مسمومیت دارویی
• اختلالات تنفسی

درمان کما

درمان کما بستگی به علت آن دارد و هدف اصلی، بهبود وضعیت بیمار و جلوگیری از آسیب بیشتر به مغز است.

در مراحل اولیه، پزشک میزان تنفس بیمار را ارزیابی کرده و در صورت نیاز مایعات و داروهایی مانند گلوکز، داروهای ضد تشنج یا نالوکسان برای مقابله با مصرف بیش از حد مواد افیونی تجویز می‌کنند. پس از آن، درمان ادامه می‌یابد و آزمایشاتی برای تعیین علت حالت اغما انجام می‌شود. در صورت وجود عفونت یا تورم مغزی، ممکن است آنتی‌بیوتیک‌ها یا جراحی لازم باشد. بیمارانی که در کما هستند معمولاً در ICU تحت مراقبت قرار می‌گیرند و در صورتی که بیمار به کمک تنفس مداوم با ونتیلاتور نیاز داشته باشد، معمولاً از روش تراکئوستومی استفاده می‌شود .

مراقبت‌های حمایتی از فردی که در کما یا اغما است، به منظور راحتی و جلوگیری از بروز مشکلات بیشتر ضروری می باشد. این مراقبت‌ها شامل موارد زیر است:

1. تغذیه : حتی در حالت اغما، فرد نیاز به تغذیه مناسب و مایعات کافی دارد. برای این منظور، معمولاً از لوله تغذیه استفاده می‌شود که مایعات و غذا را به معده منتقل می‌کند. در ابتدا این لوله از طریق بینی وارد معده می‌شود، اما در برخی موارد ممکن است جراحی شده و مستقیماً از طریق شکم وارد معده گردد.
2. مراقبت های پوستی: از آنجا که فرد در کما قادر به حرکت نیست، در معرض خطر زخم‌های فشاری (زخم بستر) قرار دارد. برای جلوگیری از این آسیب‌ها، فرد باید به‌طور منظم از یک طرف به طرف دیگر و سپس به پشت بچرخد. همچنین پوست باید پس از اجابت مزاج یا تعریق به‌طور کامل شسته و خشک شود. استفاده از تشک‌های خاص برای کاهش فشار بر پوست ضروری است.
3. روده و مثانه: فرد در کما کنترل روده و مثانه خود را از دست می‌دهد. برای حفظ نظافت، از پوشک بزرگسالان استفاده می‌شود و برای تخلیه ادرار، معمولاً از سوند ادراری استفاده می‌شود. این سوندها می‌توانند خطر ابتلا به عفونت مجاری ادراری را افزایش دهند، بنابراین باید ناحیه به‌طور مرتب تمیز نگه داشته شود.
4. انقباضات عضلانی و مفصلی: جلوگیری از انقباضات عضلات که ممکن است باعث محدود شدن حرکت مفاصل شود، بخش مهمی از مراقبت‌ها است. برای این کار، تمرینات دامنه حرکت به‌طور منظم انجام می‌شود و در صورت نیاز، از آتل برای جلوگیری از انقباض مفاصل استفاده می‌شود.

بیدار شدن از کما

بهبودی کما به شدت آسیب مغزی و علت ایجاد آن بستگی دارد. برخی از بیماران ممکن است پس از چند روز یا چند هفته به حالت هوشیاری بازگردند، در حالی که برخی دیگر ممکن است برای مدت طولانی‌تری در حالت اغما بمانند یا حتی به حالت نباتی (Vegetative State) وارد شوند.

عوامل مختلفی بر بهبودی کما یا اغما موثر هستند :

• سن بیمار
• علت کما
• مدت زمان کما

بیمارانی که از کما یا اغما بیدار می شوند، معمولا با مشکلات جدی و ناتوانی‌های قابل توجهی روبه‌رو هستند. برخی از این افراد دچار ناتوانی‌های دائمی مانند مشکلات در راه رفتن یا صحبت کردن می‌شوند و نیاز به توانبخشی دارند. مراجعه به فیزیوتراپیست، کاردرمانگر یا گفتاردرمانگر می‌تواند به بهبود عملکرد آن‌ها کمک کند. همچنین، این افراد ممکن است به مشاوره روانشناسی یا حمایت از متخصصان سلامت روان نیاز داشته باشند تا بتوانند تجربه کما را بهتر درک کنند و با چالش‌های جدید پس از بیداری کنار بیایند.

بیرون آمدن از کما یا اغما معمولاً در سه مرحله اتفاق می‌افتد و مدت زمان هر مرحله برای هر فرد متفاوت است:

1. فرد ممکن است به محرک‌ها واکنش نشان دهد، مانند باز کردن چشم‌ها یا پاسخ به صدا و درد.
2. فرد هوشیار است اما گیج و آشفته، و ممکن است تغییرات شخصیتی مانند عصبانیت یا پرخاشگری نشان دهد.
3. فرد کاملاً بیدار است و قادر به انجام کارهای ساده مانند نشستن و خوردن است، اما در انجام این کارها نیاز به کمک دارد.

نکات پایانی

کما یا حالت اغما یک وضعیت پیچیده و جدی است که می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود و نیاز به مراقبت‌های پزشکی فوری دارد. با تشخیص سریع و درمان مناسب، برخی از بیماران ممکن است به حالت طبیعی بازگردند، اما در موارد شدیدتر، ممکن است آسیب‌های غیرقابل برگشتی به مغز وارد شود. آگاهی از علل و روش‌های درمانی اغما می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی بیماران و خانواده‌های آن‌ها کمک کند.