قصه خوش‌ساخت «خاتون» و غصه سلطه روس‌ها در ایران
هرگاه فرصتی دست می داد تا راجع به حوادث تاثیر گذار تاریخ مباحثه ای کنیم آنچه همواره و غالبا به اتفاق از ایشان می شنیدم نقش ِموثر وغیر قابل انکار هنر در تحولات سیاسی-اجتماعی ملل مختلف بود.
اینکه ولتر با هانریاد مردم انگلستان را به جنب و جوش وادار می کند و علیرغم تحریم ها و ممنوعیت های پلیس ،این کتاب به چند زبان زنده ترجمه می شود و فرانسویان را به آثار دهشتناک جنگ، بیش از پیش آگاه می کند تا به جایی که مردم فرانسه با سیاست های جنگ افروزانه مقابله می کنند و یا اینکه مسیر نهضت روشنگری در اسپانیا به سال هایی‌بر می گردد که کلیسای مادرید اقدام به سوزاندن کتاب امیل ژان ژاک روسو کرد که ویل دورانت در تاریخ تمدن نقل می کند. این اتفاق بهترین تبلیغ برای کتاب روسو بود تا موج تحول خواهی و رشد اجتماعی عجیبی در اسپانیا فراهم شود تا جایی که جوانان اسپانیایی آثار ولتر، دیدرو، هابز و…به صورت قاچاق وارد مادرید می کردند تا مسیر نهضت روشنگری در اسپانیا مهیا شود.
به موازات تاثیرات قابل توجه کتاب در رشد فرهنگی-اجتماعی ملل، می توان به نمونه های دیگری از هنر مانند تتاتراُپرا و حتی سیرک به منزله ی ابزار روشنگری..